Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ QAYNAQLAR VƏ ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI Azərbaycan dilində
- DĠLARƏ NAĞIYEVA – MUXTAROVA
- M Ü N D Ə R Ġ C A T GiriĢ ................................................................................. 3 I FƏSĠL.
- III FƏSĠL. Ağa Musa Nağıyev və onun varislərinin sonrakı taleyi
105 Nəticə Məlumdur ki, XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Şimali Azərbaycanda neft sənayesi yüksək sürətlə inkişaf edirdi. Xüsusilə 1872-ci ildə iltizam sisteminin ləğv olun- ması neft sənayesinin inkişafına çox güclü təkan verdi. Nisbətən azad sahibkarlıq üçün yaranan şərait, neft ilə zəngin torpaqların faktiki olaraq xüsusi mülkiyyətə keçməsi (30-99 illik icarə əslində belə imkan yaradırdı) neft sənayesinin sürətli inkişafını şərtləndirirdi. İltizam sisteminin ləğvindən bir il sonra Bakıda cəmisi 12 neft şirkəti fəaliyyət göstərirdisə, əsrin sonunda belə şirkətlərin sayı 140-a çatmışdı. Onu da qeyd edək ki, xanlıq dövründə bir neçə quyu istisna olunmaqla, xan xəzinəsinin ixtiya- rındakı neft quyuları da 1806-cı ildəki rus işğalından sonra büsbütün çar hökumətinin əlinə keçmiş və bu hökumət də həmin mədənləri ya iltizama vermiş, ya da çox yararsız- lıqla özü istismar etmişdi. İltizam sistemi ləğv edilənə qədər Azərbaycanın neft sənayesi başlıca olaraq yerli kapitalistlərin əlində idi. Çar hökuməti neft istehsalının xüsusiyyətlərini bilmə- diyindən, habelə özünün mürtəce-feodal xislətində bu sa- həni iltizama versə də çalışırdı ki, belə iltizamçılar bu sər- vətin əsl sahibi olan azərbaycanlılardan olmasın. Buna da nail olurdu. Beləki, 1872-ci ilədək iltizamçılar arasında bir nəfər də azərbaycanlı olmamışdı. Lakin iltizam sisteminin ləğvi, neft istehsalatı sahə- sində kapitalist-bazar münasibətlərinin bərqərar olması ça- rizmin istəyindən asılı olmayaraq, öz sözünü deyir. İlkin 106 kapital yığımı şəraitində azərbaycanlı sərmayədarlar mey- dana çıxır. Tezliklə onların arasından H.Z.Tağıyev, A.M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev, və b. kimi iri sahibkarlar se- çilməyə başlayır. Ağa Musa Nağıyev XIX əsrin 70-ci illərindən sonra neftçıxarma və neft emalı işinə başlamışdı. 1900-cü ildə A.M.Nağıyevin hasil etdiyi neft 7,5 milyon pud olmuşdu. 1908-ci ildə Ağa Musa Nağıyevin Ramanadakı və Sabun- çudakı neft mədənlərində 634 nəfər işləyirdi. Onun vəfa- tından sonra neft mədənləri və sənaye müəssisələrindən istifadə etmək üçün «Musa Nağıyev varisləri» adlı Səhm- dar Cəmiyyəti təşkil olunmuşdur. Cəmiyyəti Mirzə Şəmsi oğlu Əsədullayev, Məlikməmməd Kərimov və Tağı Ağa Əli oğlu Nağıyevin daxil olduğu qrup idarə edirdi. Cəmiy- yətin Binəqədidə, Sabunçuda, Zabratda, Bülbülədə, Qala- da, Binədə, Əmircanda, Xırdalanda, Digahda, Masazırda, Fatmayidə, Biləcəridə, Sarayda və Zığda mədənləri var idi. 49 yaşlı Ağa Musa Nağıyev zəhməti, fərasəti və müd- rikliyi hesabına məşhur milyonçuya çevrilir. Amma heç vaxt qənaətcilliyindən əl çəkmirdi... Görünür ki, yoxsul uşaqlıq və gənclik illərinin məhru- miyyətlərinin qorxusu ömrü boyu qeyri-orjinal adamın canından çıxmamışdı. Rusiya Dövlət bankının göstəricilərinə görə 1879-cu ildə, 30 yaşlı Ağa Musanın əmlakı 30 min manat məblə- ğində qiymətləndirilirdi. XIX əsrin 80-cı illərinin ortala- rında Ağa Musa Nağıyevin ticarət dövriyyəsi artıq 700 107 min rubla çatmışdır. Ağa Musa Nağıyevə II gildiya tacir hüququ verilmişdir. O, 1887-ci ildə “Musa Nağıyev” adlı neftayırma firma- sını təsis edir. Kapitalın və istehsalın görünməmiş təmər- küzləşməsi və sahibkarlığın səhmdar formasının daha çox yayıldığı bir şəraitdə Ağa Musa Nağıyevin firması elə milli sahibkarlıq müəssisələrindən olub ki, burada istehsalatın təşkilinin fərdi-ailəvi xüsusiyyətləri özünü müəyyən qədər saxlamışdı. Artıq 90-cı illərin əvvəllərində Ağa Musa Nağı- yevin sərvəti durmadan artırdı. Belə ki, zavod və ticarət müəssisələrinin illik ticarət dövriyyəsi 1 milyona çatmışdı. Təmiz gəlir isə 200 min manat olmuşdu. Bunun nəticəsi idi ki, 1893-cü ildə Ağa Musa Nağıyev I gildiya tacir hüququ qazanır. Kəskin ağlı, səbri, işgüzarlığı, fitri istedadı, biznesin perspektivlərini düzgün duymaq hesabına, öz əməyi hesa- bına milyonçu olmuş Ağa Musanın xeyriyyəçilik və mese- natlıq fəaliyyətindən xüsusi bəhs olunmalıdır. O, millətinə canı yanan bir sahibkar kimi Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, çoxsay- lı xeyriyyə təşkilatlarının üzvü və himayəçisi olmuşdur. Onun paytaxtımızı bəzəyən onlarla binaları gözəl memarılq nümunələridir. Binaların tikilməsində Şərq və Avropa memarlıq məktəblərinin nümunələrindən istifadə etməklə bərabər, arxitektura və dizayn məsələsində Ağa Musanın özünün təklifləri, mülahizələri əsas götürülmüş- dür. Yüksək zövqə malik olan Ağa Musanın təkliflərində simmetriyanın son dərəcə dəqiqliklə gözlənilməsi, binanın əzəmətli və fasadının cəlbedici olması üçün verdiyi 108 məsləhətlər bu gün də memarları heyrətləndirməklə bəra- bər onun fitri istedadına dərin rəğbət yaratmaqdadır. Bakının ən çox gözə gəlimli yerlərində Azərbaycan memarlığının nümunələri kimi görünən tikililər – məhz Ağa Musa Nağıyevin şəxsi vəsaiti və təklifləri əsasında inşa edilmişdir. Onun binalarından bəziləri bu gün elmimi- zin məbədlərindəndir. Düşünürük ki, çətin, lakin şərəfli bir ömür yaşayan, taleyin hökmü ilə neçə-neçə sınaqlara məruz qalan bu insan üçün, onun əbədiliyi üçün ən gözəl xatirə elə bu binaların özüdür. Ağa Musanın ölümündən keçən az qala yüz il ərzində də onun mənsub olduğu xalqa xidmət göstərən binaları... 109 ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ QAYNAQLAR VƏ ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI Azərbaycan dilində 1. Ağayev Ə. Pedaqoji fikrimiz: dünənimiz, bu günü- müz. Bakı, 2000. 2. Azərbaycan EA Əlyazmaları İnstitutu, H.Zərdabi- nin arxivi, f. 3, sax. vah. 163. 3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), f.46, siy.2, iş.395. 4. ARDTA, f.46, siy.12, iş.215. 5. ARDTA, f.92, siy. 3,iş 459. 6. ARDTA, f.92, siy. 3, iş 119. 7. Azərb.DTA, f.92, siy. 1, iş 30. 8. ARDTA, f. 92, siy. 5, iş 7. 9. ARDTA, f.92, siy. 1, iş 1205. 10. ARDTA, f.92, siy.1, iş 1817. 11. ARDTA, f.92, siy. 3, iş 615. 12. ARDTA, f.92, iş 242. 13. ARDTA, f.92, iş 106. 14. ARDTA, f.335, siy.1. 15. ARDTA, f.338, siy.1, iş 360. 16. ARDTA, f.. 339, siy. 1, iş 621. 17. ARDTA, f. 372, siy. 1, iş 29. 18. ARDTA, f.389, siy. 1, iş 8. 19. ARDTA, f.. 389, siy. 4, iş 725. 20. ARDTA, f.509, siy. 1, iş 16. 21. ARDTA, f.509, siy. 1, iş 105. 110 22. ARDTA, f. 509, siy. 1, iş 106. 23. ARDTA, f.509, siy. 1, iş 137. 24. ARDTA, f. 509, siy. 1, iş 211. 25. ARDTA, f.509, siy. 1, iş 225. 26. ARDTA, f. 509, siy. 1, iş 242. 27. ARDTA, f.509, siy. 1, iş 244. 28. ARDTA, f.. 584, siy. 1, iş 10. 29. ARDTA, f.584, siy. 1, iş 102. 30. Azərbaycan Respublikası SPİHMDA, f.276, siy.8, iş 18. 31. Azərbaycan Respublikası SPİHMDA, f.276, siy.8, iş 22. 32. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. c.1-10, B: 1976-1984. 33. Azərbaycan tarixi. II cild, Bakı, 1964. 34. Babaşov M. Bakı müsəlman ruhani “Səadət” cə- miyyəti //“Elm” qəzeti, 1991, №13. 35. Babaşov M. Milli təhsilimizin inkişafında xeyriy- yəçi-maarifpərvər qurumların rolu. Qafqaz Universitetinin quruluşunun II ildönümünə həsr olunmuş elmi-metodik konfransın materialları. Bakı, 1995. 36. Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, 1991. 37. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycanın sənayesi və proletariatı. Bakı, 1987. 38. Əlibəyli H.//Talan. “Müxalifət” qəzeti, 1992, 28 aprel. 39. Əhmədov H. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi (dərs vəsaiti). I hissə. Bakı, 2001. 111 40. İbrahimov E. Bakı nefti //“Səhər”, 1990, 26 aprel. 41. İlkin Qılman. Bakının üç üləması//“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1990, №32. 42. İlkin Qılman. Xeyriyyə və maarif cəmiyyətləri. “Bərəkət”, 1991, 10 sentyabr. 43. “İrşad” qəzeti, 1906-cı ilin müxtəlif sayları. 44. İlkin Qılman. Bakı və Bakılılar. Bakı, Zaman, 1999. 45. İlkin Qılman. Şəxsiyyət. Bakı, Şur, Bakı,1995. 46. İsmayıl Mahmud, İbrahimov Marat. El atası. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1994. 47. İsmayılov Rəşid bəy. Azərbaycan tarixi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993. 48. Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı, 1983. 49. Məhərrəmov N., Babaşov M. Qafqaz müsəlman- larının atası//“Ədəbiyyat”, 1991, №6. 50. Mustafayev Q. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan- da islam ideologiyası və onun tənqidi. Bakı, 1973. 51. Nağıyeva D. Xalq üçün ömrünü şam kimi əridən. Bakı, 2007. 52. Nağıyeva D. Ömrün səhifələri. Bakı, 2010. 53. Nağıyeva D. Zamanın sorağında. Bakı, 2011. 54. Nərimanov N. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 50 illik məişətə və cəmaətə xidmətləri. Bakı,1994. 55. Ordubadi M.S. Qanlı illər (1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi). Bakı, 1991. 112 56. Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. Bakı, Elm, 1991. 57. Sarabski H.Q. Köhnə Bakı. Bakı, 2000. 58. Seyidov F.Ə. Qori seminariyası və onun məzun- ları. Bakı, Maarif, 1988. 59. Süleymanov M. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gör- düklərim. Bakı, 1989. 60. Süleymanov M. Ağa Musa Nağıyev. Bakı, 1994 61. Süleymanov M. Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Bakı, 1996. 62. Süleymanova S. Azərbaycanda ictimai-siyasi hərə- kat (XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəlləri). Bakı, 1999. 63. Tağıyev Ə.S. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olan cəmiyyətlərin maarifçilik fəaliyyətinə dair //Azərbay- can SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi ali məktəb- lərinin Elmi əsərləri. XI seriya, Bakı, 1978. 64. Fətulla Fəcri. Fətulla bəy Rüstəmbəyov. Bakı, 2004. 65. Həsənbəy Zərdabi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azər- nəşr, 1960, s.211. 66. Hüseyn Ərəblinski. Aktyorun həyat və fəaliyyətinə dair sənədlər məcmuəsi. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriy- yatı, 1967. 67. Cavadov C. Azərbaycanda xeyriyyəçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə). Bakı, 1999. 113 Türk dilində 68. Ali Haydar Bayat. Nüseyinzade Ali Bey. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başbakanlığı Yayını, 1998. 69. Babaşov M. Ahund Mir Muhammed Kerim el-Ba- kuvinin həyatı ve eserleri.//Qafqaz Üniversitesi ilmi se- minarlar toplusu. Baku, 1998. 70. Betül Aslan. I Dünya Savaşı Esnasında Azerbay- can Türklerinin Anadolu Türklerine Kardaş Kömeği (Yar- dımı) ve Bakü Müslüman Cemiyet-i-Hayriyesi. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başbakanlığı Yayını, 2000. Rus dilində 71. Бабашов М. Бакинское мусульманское духов- ное общество «Саадет». Материалы республиканской научно-методической конференции «Актуальные воп- росы теории и методики преподавания языков и лите- ратуры народов стран Ближнего и Среднего Востока». Ваку, 1990. 72. Гаджибейли Джейхун. Избранные. Баку, 1993. 73. Ежегодник, Баку и его районы. Баку, 1908. 74. Ежегодник, Баку и его районы. Баку, 1909. 75. Ежегодник, Баку и его районы. Баку, 1912. 76. Ежегодник, Баку и его районы. Баку, 1913. 77. Ежегодник, Баку и его районы. Баку, 1914. 78. Исмаилов М.А. К вопросу о ликвидации откуп- ной системы в нефтяной промышленности Азербай- 114 джана. Труды института истории и философии АН Азерб.ССР, т. II. Баку, 1952. 79. Исмаилов М.А. Социально-экономическая струк- тура Азербайджана в эпоху империализма. Баку, 1982. 80. Лисичкин С.М. Очерки истории развития оте- чественной нефтяной промышленности. М.-Л;1954. 81. Обзор Бакинской нефтяной промышленности за 1896. Баку, 1897. 82. Обзор Бакинской нефтяной промышленности за 1900 г. Баку, 1901. 83. Обзор Бакинской нефтяной промышленности за 1904 г.Баку, 1905. 84. Сеидзаде Д.Б. Из истории Азербайджанской буржуазии начала XX века. Баку, 1997. 85. Списки населенных мест Российской империи (По Кавказскому краю). Тифлис, 1870. 86. Стригунов И.В. Из истории формирования Ба- кинского пролетариата 70-90 гг. XIX в. Баку, 1960. 87. Сумбатзаде А.С. Социально-экономические пред- посылки победы Советской власти в Азербайджане. Баку, 1972. 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 DĠLARƏ NAĞIYEVA – MUXTAROVA Dilarə Fərəc qızı Nağıyeva–Muxtarova 1940-cı ildə Dağıs- tan Respublikasının Dərbənd şəhərində anadan olub. Milyonçu-xeyriyyəçi Ağa Musa Nağıyevin nəvəsidir. Dərbənddə dünyaya gəlməsinin səbəbi soyadını daşıdığı nəslin sürgünlük taleyi yaşamasından irəli gəlir. O, Bakıda iki ali təhsil alıb. Əmək fəaliyyətinə 1959-cu il- dən başlayıb. “Azərbaycanfilm” Kinostudiyasında Baş redaktor köməkçisi, sonradan kadr üzrə direktor müavini vəzifələrində çalışıb və bu işini 2002-ci ilədək Ticarət Nazirliyində davam et- dirib. Kadrların düzgün seçilib yerləşdirilməsində, gənc kadrların və müxtəlif peşə işçilərinin seçimində onun əməyi az olmayıb. 1986-cı ildə “Əmək Veteranı” medalı ilə təltif olunub. D.Nağıyeva Yeni Azərbaycan Partiyasının, Jurnalistlər Bir- liyinin və Azərbaycan Respublikası Əsilzadələr Məclisinin üzvü, Respublika Qadınlar Cəmiyyətinin Milli Dəyərlərin Qo- runması məsələləri üzrə sədr müavinidir. Onun son illərdəki fəaliyyəti demək olar ki, milyonçu Ağa Musa Nağıyevin həyatını, xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyətini, 22 il acı sürgünlük taleyi yaşayan oğulluğu Fərəc Nağıyevin incəsənət sahəsindəki xidmətlərini araşdırmağa həsr olunub. A.M.Nağıyevin 80 il “əmanət” kimi qalmış qəbrini əbədi- ləşdirib, tikililərinin bir neçəsində portretinin asılmasına nail olub. Torpağına, millətinə bağlı olan Ağa Musa Nağıyevin həyat və fəaliyyətinə aid faktlar və xatirələr əsasında “Xalq üçün ömrünü şam kimi əridən...”, “Ömrün səhifələri” və “Za- manın sorağında” adlı kitablarını yazmışdır. A.M.Nağıyevin xeyriyyəçilik və maarifçilik fəaliyyətini qismən də olsa davam etdirmək məqsədilə adını daşıyan “Milli Dəyərlərin Qorunması” (MDQ) İctimai Birliyini yaradıb, A.M.Nağıyevin saytını açıb. Ulu öndər Heydər Əliyev ideologiyasının təbliğində fəal mövqe tutduğuna və demokratik mətbuatdakı xidmətlərinə görə, eləcə də ictimaiyyətçi olduğu nəzərə alınaraq, D.Nağıyevanın əməyi yüksək qiymətləndirilib, bir sıra “Diplom” və “Fəxri Fərman”lara layiq görülüb. 138 Azərbaycan Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbinin “Fəxri Fər- manı”; Beynəlxalq Sülh Federasiyası Ağa Musa Nağıyevi xalqı qarşısında xidmətlərinə görə, Dilarə Nağıyevanı isə A.M.Nağı- yevin həyat və fəaliyyətini daha geniş araşdırdığı nəzərə alına- raq “Sülh Səfiri” Diplomları ilə mükafatlandırıb. Onun təşkilatçılığı ilə keçirilən tədbirlərin əksəriyyəti xey- riyyə xarakterlidir. “Tacirlər kataloqu”, “Kimi yaşadacaq dünya”, “Ömrün zi- yası”, “XXI əsrin elitar qadınları”, “Fətulla bəy Rüstəmbəyov”, “XX-XXI əsrin yaradıcı və ziyalı insanları”, “Dünənin, bu gü- nün, sabahın Azərbaycan Qadını” kitablarında və “Əsrin ziya- lıları” ensiklopediyasında ictimai fəaliyyəti haqda yazılar dərc olunub. Azərbaycan qadınlarının I və II; Diasporanın II və III qurul- taylarının nümayəndəsi olub. İki övladı, üç nəvəsi var. 139 M Ü N D Ə R Ġ C A T GiriĢ ................................................................................. 3 I FƏSĠL. Azərbaycan neft sənayesi və Ağa Musa Nağıyevin sahibkarlıq fəaliyyəti 1.1. Azərbaycan neft sənayesinin inkişafında yerli kapitalın rolunun artması ........................................... 9 1.2. Ağa Musa Nağıyevin sahibkarlıq fəaliyyəti ..... 37 II FƏSĠL. Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti 2.1. Ağa Musa Nağıyevin Azərbaycanda xeyriyyəçilik hərəkatında rolu ................................. 49 2.2. Bakı şəhərinin memarlığına Ağa Musa Nağıyevin töhfəsi ..................................................... 77 III FƏSĠL. Ağa Musa Nağıyev və onun varislərinin sonrakı taleyi 3.1. Ağa Musa Nağıyevin vəfatından sonra varislik məsələsi ................................................................... 86 3.2. Ağa Musa Nağıyevin varisləri sovet repressiyası illərində ................................................ 98 Nəticə ..................................................................... 105 140 Direktor: Ş.Alışanlı Mətbəənin müdiri: Ə.Məmmədov Texniki redaktor: T.Ağayev Kompyuter tərtibatı: A.Qabilqızı, R.İlmanqızı Yığılmağa verilmişdir: 25.10.2011 Çapa imzalanmışdır: 28.01.2011 Formatı: 84x108 1/32. Həcmi: 8,75 ç.v. Tirajı: 300. Sifariş № Qiyməti müqavilə əsasında “Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 8) Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|