Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| «Albatta, Alloh nazdida maqbul bo‘ladigan din faqat
islom dinidir. Ahli kitoblar (yahudiy va nasroniylar) ularga (islom va Muhammadning haq payg‘ambarligi haqida) hujjat kelganidan keyin 90 faqat o‘zaro hasad-adovat qilganlari sababligina talashib-tortishdilar...» (Qur’oni karimning «Ol-i Imron» surasi, 19-oyat). VII asrning 20–30-yillarida, ya’ni o‘n yil vaqt mobaynida Madinadagi musulmonlarning davlat tuzilmasida tashkiliy qayta qurish jarayoni tugallandi. Muhammad (s.a.v.)ning o‘zi bu jarayonda diniy rahnamo va hakam vazifasini bajardi. Islom dini va jamoaning harbiy kuchi yordamida yangi ijtimoiy-siyosiy tuzilmaning dushmanlariga qarshi kurash boshlandi. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning yaqin qarindosh- lari va safdoshlari hokimiyatga bo‘lgan mutlaq huquqni qo‘lga kiritgan imtiyozli guruh bo‘lib birlashdilar. Bu haqda biz yuqorida to‘xtalib o‘tdik. Shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, VII asr va VIII asrning birinchi yarmida Vizantiya va Eronning sobiq mulklaridan aksariyati, jumladan Yaqin Sharq, O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Shimoliy Afrika va Ispaniya fath etildi. Arablarning qo‘shini Fransiya hududiga ham kirib keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, arab jamiyatining rivojlanishi Sharq o‘rta asr jamiyatlari tadrijiy rivojlanishining asosiy qonuniyatlariga bo‘ysungan, diniy va milliy-madaniy omillardagina muayyan farqlar mavjud bo‘lgan. Musulmon ijtimoiy tuzumiga xos xususiyatlar: yerga nisbatan davlat mulk huquqining ustuvorligida, davlat xo‘jaligi (sug‘orish, konlar, ustaxonalar)da qullar mehnatidan keng foydalanganida, dehqonlarga davlat foydasiga ishlab berish shaklida soliq solinishida, jamiyat hayotining barcha jabhalari davlat tomonidan diniy qoidalar orqali tartibga solinishida, shaharlarning alohida maqomga ega emasligida, to‘laqonli tabaqalar, hech qanday erkinlik va imtiyozlarning yo‘qligida namoyon bo‘ladi. Shaxsning yuridik holati diniy e’tiqod bilan belgilanganligi sababli, musulmonlar va g‘ayridinlar (zimmiylar)ning huquqiy maqomidagi farqlar asosiy o‘ringa chiqqan. Rivojlanishning dastlabki bosqichida xalifalik nisbatan markazlash- gan teokratik monarxiya bo‘lgan. Diniy hokimiyat (imomat) va dunyoviy hokimiyat (amirlik) xalifa qo‘li ostida jamlangan. Bu ikki hokimiyat uzviy va cheksiz hisoblangan. Dastlabki xalifalar ulamolar tomonidan saylangan, ammo oradan ko‘p muddat o‘tmay xalifa hokimiyati uning vasiyatiga ko‘ra, avloddan avlodga o‘tadigan bo‘lgan 1 . Keyinchalik vazir xalifaning bosh maslahatchisi va uning huzuridagi oliy mansabdor shaxsga aylangan. Musulmon huquqiga ko‘ra, vazirlarning ikki toifasi farqlangan: keng vakolatga ega bo‘lgan vazirlar va vakolati cheklan- magan vazirlar . Saroydagi yuksak martabali amaldorlar sirasiga xalifa 1 Ԕɚɪɚɧɝ : ɂɫɯɚɤɨɜ ɋ . Ⱥ . ɂɫɥɨɦ ԟɭԕɭԕɢɣ ɦɚɡԟɚɛɥɚɪɢ . – Ɍ ., 2009. – Ȼ .34. 91 shaxsiy soqchilarining boshlig‘i, mirshabboshi va boshqa mansabdor shaxslar ustidan nazorat olib boruvchi alohida amaldor ham kirgan. Hukumatning maxsus organlari – devonlar (hozirgi vazirliklar) davlat boshqaruvining markaziy organlari hisoblangan. Ular Ummaviylar davridayoq vujudga kelgan. Bu sulola vakillaridan chiqqan xalifalar arab tilida ish yuritishning majburiy tartibini ham joriy etganlar. Harbiy ishlar devoni qo‘shinni ta’minlash va qurollantirish bilan shug‘ullangan. VII–VIII asrlarda davlat boshqaruvi mahalliy organlari tizimida jiddiy o‘zgarishlar yuz bergan. Fath etilgan mamlakatlarda dastlabki davrda mahalliy amaldorlar apparati va eskicha boshqaruv usullari saqlab qolingan. Xalifalik hukmdorlarining hokimiyati mustahkamlanishiga qarab, mahalliy ma’muriyatlar forscha andoza asosida tartibga solingan. Xalifalik hududi viloyatlarga bo‘lingan. Viloyatlarni odatda harbiy noiblar – amirlar boshqarganlar. Ular bevosita xalifaga bo‘ysunganlar. Xalifa amirlarni o‘z yaqinlari orasidan tayinlagan. Biroq mahalliy zodagonlar, fath etilgan hududlarning sobiq hukmdorlari orasidan tayinlangan amirlar ham bo‘lgan. Amirlarga qurolli kuchlar, mahalliy ma’muriy-moliyaviy apparat va mirshablar bo‘ysungan. Amirlarning yordamchi noiblari ham bo‘lgan. Xalifalikdagi kichik ma’muriy birliklar (shaharlar, qishloqlar) turli daraja va nomdagi mansabdor shaxslar tomonidan boshqarilgan. Ba’zan bu vazifalar mahalliy musulmonlar jamoalarining rahbarlari – shayxlar zimmasiga yuklatilgan. Xalifalikda sudning vazifalari ma’muriy ishlardan ajratib qo‘yilgan. Mahalliy hokimiyat organlari hakamlar chiqargan qarorlarga aralashish huquqiga ega bo‘lmagan. Davlat boshlig‘i – xalifa bosh hakam hisoblangan. Umuman olganda, odil sudlovni amalga oshirish ulamolarning ishi bo‘lgan. Amalda oliy sud hokimiyatini nufuzli faqihlardan iborat hay’at amalga oshirgan. Ular xalifa nomidan ulamolar orasidan quyi hakamlar – qozilar va ularning joylardagi faoliyatini nazorat qiluvchi maxsus vakillarni tayinlaganlar. Qozilar har xil vakolatlarga ega bo‘lganlar. Ular joylarda barcha toifadagi ishlarni ko‘rib chiqqanlar, o‘z qarorlari va hukmlarining ijrosini kuzatib borganlar. Qamoqxonalar va zindonlar ustidan nazoratni amalga oshirganlar, vasiyatnomalarni, merosni taqsimlaganlar, yerdan foydalanishning qonuniyligini tekshirganlar, vaqf mulkini boshqarganlar. Hukmlar chiqarishda qozilar avvalo Qur’on va sunnaga tayanganlar, ishlarni ularning erkin tafsiri asosida hal qilganlar. Sud qarorlari va qozilar chiqargan hukmlar odatda uzil-kesil bo‘lib, ular ustidan shikoyat 92 qilish mumkin emas edi. Xalifa yoki uning vakillari qozining hukmini o‘zgartirgan hollar bundan mustasno bo‘lgan. G‘ayridinlar (zimmiylar)ning ishi odatda ularning o‘z ruhoniylaridan iborat sudlar tomonidan ko‘rilgan. Islom dinining birlashtiruvchi omili va hokimiyatni amalga oshirishning avtoritar-teokratik shakllariga qaramay, har xil qismlardan iborat ulkan saltanat yagona markazlashgan davlat sifatida uzoq vaqt mavjud bo‘lishi mumkin emas edi. Xalifalik davlat tuzilmasida IX asrdan boshlab quyidagi o‘zgarishlar yuz berdi: a) xalifalikning dunyoviy hokimiyati amalda diniy hokimiyatdan ajratildi; xalifaning o‘rinbosari – ulug‘ vazir zodagonlar madadiga suyanib, amalda oliy hukmdorni hokimiyat va boshqaruvdan chetlatdi; IX asr boshiga kelib, mamlakatni amalda vazirlar boshqara boshladi; vazir xalifa oldida hisob bermasdan, oliy davlat amaldorlarini mustaqil tayinlashi mumkin edi; xalifa diniy hokimiyatni sudlar va maorif ishlarini boshqargan qozikalon bilan birga amalga oshira boshladi; b) xalifalikning davlat mexanizmida armiyaning roli va siyosiy hayotga ta’siri yanada oshdi; xalq lashkari o‘rnini professional yollanma qo‘shin egalladi; turkiy, kavkaz va hatto slavyan millatlariga mansub qullardan xalifa gvardiyasi (mamluklar) tashkil etildi, bu gvardiya IX asrda markaziy hokimiyatning asosiy tayanchlaridan biriga aylandi; biroq IX asrning oxirida uning ta’siri shu darajada kuchayib ketdiki, gvardiya sarkardalari o‘zlariga ma’qul bo‘lmagan xalifalarni o‘ldirib, taxtga o‘z odamlarini o‘tqizdilar; d) viloyatlarda xalifalik tarkibidan chiqishga intilish harakatlari kuchaydi; amirlar, shuningdek mahalliy qabilalar oqsoqollarining hokimiyati markazga tobora kam bo‘ysunib bordi; IX asrdan amirlar boshqarayotgan hududlarda siyosiy hokimiyat amalda avloddan avlodga o‘tuvchi xususiyat kasb etdi; amirlarning yangi sulolalari vujudga keldi, ular ayrim holda (agar shialardan bo‘lmasa) xalifaning diniy hokimiyatini tan olar edi; f) amirlar o‘z qo‘shinini tuzdi, soliq tushumlarini o‘z foydasiga o‘tkaza boshladi va shu tariqa mustaqil hukmdorlarga aylandi; amirlar hokimiyatining mustahkamlanishiga xalifaning ularga kuchayib borayotgan ozodlik harakatlarini bostirish uchun keng huquqlar bergani ham ko‘maklashdi. Xalifalikning amirlik va sultonatlar – Ispaniya, Marokash, Misr, O‘rta Osiyo, Kavkazortidagi mustaqil davlatlarga parchalanishi shunga olib keldiki, Bag‘dod xalifasi sunniylarning diniy rahnamosi sifatida X asrga 93 kelib, amalda Eronning bir qismi va poytaxt hududinigina nazorat qila boshladi. X va XI asrlarda Bag‘dodni turli ko‘chmanchi qabilalar bosib olgani tufayli xalifa ikki marta dunyoviy hokimiyatdan mahrum qilindi. Sharqiy xalifalik XIII asrda mo‘g‘ullar tomonidan bosib olindi va butunlay tugatildi. Xalifa qarorgohi xalifalikning g‘arbiy qismiga – Qohiraga ko‘chirildi. Bu yerda xalifa XVI asrning boshigacha sunniylar diniy rahnamosi bo‘lib turdi. 1517-yilda Abbosiy xalifalarning avlodi Mutavakkil III Istanbulga keltirildi va u diniy rahnamolik huquqini turk sultonlariga topshirdi. Turk sultonlari xalifalik unvonini 1924-yilgacha, ya’ni Usmonli turk saltanati ag‘darilgunga qadar saqlab qolganlar. XX asrda xalifalik instituti butunlay barham topdi. Biroq hozirgi vaqtda islomdagi ayrim buzg‘unchi oqimlar (masalan, «Musulmon birodarlar», «Al-qoida» va b.) xalifalikni tiklashni haqiqiy islomiy tamoyillarni tiklash sharti deb hisoblamoqdalar. Sharq mamlakatlarining hozirgi davlat-huquqiy rivojlanishida islom va musulmon huquqining o‘rni tahlili, ayrim sharqshunoslarning eskirgan aqidalarga asoslangan sof islomiy davlat-huquqiy tafakkuri hozirgi islom olamida milliy davlatchilikning tadrijiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi, degan fikrlariga qo‘shilishga imkon bermaydi. Mazkur g‘oya hozirgi Sharq mamlakatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmayotgani shubhasiz, lekin ayrim islomiy-huquqiy tamoyillar, me’yorlar va hatto institutlar musulmon mamlakatlarining hozirgi davlat huquqida an’anaviy yoki yangi ijtimoiy mazmun sifatida qo‘llanilmayotganini hech kim inkor eta olmaydi. Bu fikrni isbotlash uchun islom mamlakatlarining hozirgi davlat huquqiga ta’sir ko‘rsatayotgan islom va musulmon huquqining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rib chiqamiz. Islomning davlat dini sifatida tan olinishi islom institutlari va normalarining davlat huquqiga ta’sirini aks ettiruvchi va ayni vaqtda bunday ta’sirning huquqiy negizi sifatida amal qiluvchi asosiy konstitutsiyaviy tamoyil hisoblanadi. O‘ttizga yaqin mamlakatda islom davlat dini sifatida tan olingan. Mazkur konstitutsiyaviy qoida, masalan, Iordaniya (2-modda), Birlashgan Arab Amirliklari (7-modda), Qatar (1- modda), Misr Arab Respublikasi (2-modda), Pokiston (2-modda) konstitutsiyalarida mustahkamlangan. Fors ko‘rfazi mamlakatlarida, Iroqda va boshqa mamlakatlarda islomning davlat dini sifatida mustah- kamlab qo‘yilgani mamlakat aholisining ko‘pchiligini musulmonlar tashkil etganini asoslamaydi, balki hukmron doiralarning «musulmon turmush tarzi»ni amalda joriy etish, tuzumning haqiqiy «islom davlati» deb hisoblanishiga intilishidan dalolat beradi. 94 Islomning hozirgi zamon davlat huquqiga ta’siri asosan musulmon huquqi ayrim institutlari va normalarining mustahkamlab qo‘yilishida ko‘rinadi. Bu, eng avvalo, islomdagi hokimiyat g‘oyasining asosiy negizlari – «maslahatlashish» tamoyili va davlat boshlig‘ining maqomiga taalluqli. Masalan, arab dunyosidagi ayrim monarxiyalarda davlat boshlig‘i huzurida «bamaslahat boshqarish» islom huquqiy g‘oyasiga ko‘p jihatdan mos keladigan maslahat organi faoliyat olib boradi. Bunday organlar, Qatar va Birlashgan Arab Amirliklarida mavjud. Ayrim hollarda maslahatlashish islom huquqiy tamoyilidan muhim davlat lavozimlariga tayinlashda ham foydalaniladi. Masalan, Qatar konstitutsiyasiga (21- modda) muvofiq, amir taxt vorisini «vakolatli shaxslar» – «ahl al-hall va- l-aqd» bilan bamaslahat tayinlaydi. Quvayt konstitutsiyasida (56-modda) amir bosh vazirni an’anaviy maslahatlashishdan keyin tayinlashi nazarda tutilgan. Saudiya Arabis- tonida ham qirolni saylashda maslahatlashish tamoyili amal qiladi. Saudiya Arabistoni Qirolligining boshlig‘i lavozimiga nomzodni tasdiq- lash bir necha bosqichda amalga oshiriladi: 1) qirol taxt vorisini tayinlaydi va bu qaror oilaviy kengashda bir ovozdan tasdiqlanadi; 2) ulamolar maxsus hujjat – fatvo chiqaradi; 3) qirol tayinlagan taxt vorisi Vazirlar kengashi va Maslahat kengashining qo‘shma majlisida ma’qullanadi. Yangi qirolni taxtga o‘tqizish taomili ham shunga o‘xshaydi. Bu o‘rinda ham ulamolar muhim rol o‘ynaydilar. Ayrim musulmon mamlakatlarining davlat huquqida bay’a (muboya) – davlat boshlig‘i lavozimiga nomzod jamoaning eng nufuzli vakillari bilan tuziladigan o‘ziga xos shartnoma instituti qo‘llaniladi. Masalan, Quvayt konstitutsiyasida taxt vorisining amir tomonidan tayinlanishi, uning Milliy kengash tomonidan ma’qullanishi (muboya) lozimligi nazarda tutilgan (4-modda). Birlashgan Arab Amirliklarida esa qabila boshliqlarini tayinlashda ham shu institut qo‘llaniladi. Ba’zan yakdillik bilan qabul qilingan qaror – ijmo ham shunday vazifani bajaradi. Masalan, 1956-yil Tunisda respublika boshqaruv shaklining joriy etilishi va davlat boshlig‘iga prezident vakolatining berilishi xalqning yakdil qarori – ijmoning amalga oshirilishidir1. Davlat boshlig‘i uchun diniy mansublik shartining belgilanishi hozirgi zamon davlat huquqiga islom institutlarining muhim ta’sirlaridan biridir. Masalan, Iordaniya konstitutsiyasiga (29-moddaning «d» bandi) muvofiq, musulmon ota-onadan tug‘ilgan musulmon fuqarogina qirol 95 bo‘lishi mumkin. Quvaytda ham amir shu talabga mos kelishi shart (4- modda). Pokistonning 1973-yilgi konstitutsiyasiga muvofiq, nafaqat prezident, balki bosh vazir ham musulmon bo‘lishi kerak. Islom huquqiy tamoyillari va islom bilan bog‘liq an’analar davlat boshlig‘ining huquqiy holatini tartibga solishda ham muhim rol o‘ynaydi. Islom dini va musulmon huquqi islom mamlakatlarining davlat idoralari tizimida alohida o‘rin egallaydi va islomga taalluqli masalalar bilan shug‘ul- lanuvchi muassasalarga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim musulmon davlatlarida bunday vazifalar maxsus vazirliklarga yuklatilgan, masalan, Birlashgan Arab Amirliklarida Islom ishlari vazirligi, Bahraynda Adliya va islom ishlari vazirligi, ayrim mamlakatlarda adliya va vaqf ishlari vazirliklari va h.k. Islom davlat-huquqiy qoidalari va tamoyillarining ta’sir doirasi davlat mexanizmi ayrim bo‘g‘inlarining tarkibi va faoliyati bilan cheklanmaydi. Bu ta’sir ba’zan davlat huquqining boshqa muhim institutlari darajasida seziladi. Masalan, deyarli barcha musulmon mamlakatlarida shaxsning konstitutsiyaviy (konstitutsiya qabul qilinmagan davlatlarda – huquqiy) maqomida islom qoidalarining jiddiy ta’siri seziladi. Musulmon davlatlari va xalqlari bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash ko‘pgina islom mamlakatlarining konstitutsiyalarida davlat tashqi siyosatining asosiy tamoyillaridan biri sifatida qayd etilgan (masalan, Bahrayn konstitut- siyasining 6-moddasi, Qatar konstitutsiyasining 5-moddasi). Davlat huquqi normalarining boshqa tarmoqlar uchun ahamiyati muhim ekanligini hisobga olsak, musulmon huquqiga konstitutsiyaviy tamoyil sifatida qonunchilikning asosiy manbai maqomining berilishi alohida ma’no kasb etadi. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|