Akif Aşırlı
Yüklə 3,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
31
başlarlar Bakı şəhərində olan bir neçə bolşevik nümayəndələrindən həbs edib Bakıdan Krasnovodskaya sürgün etməyə. Bir neçə günə bolşevik nüfuzun Bakı şəhərindən qət etdilər”. 31 martdan aprelin 2-dək müsəlmanların kütləvi qətlini tam həyata keçirə bilmədiklərini düşünən daşnaklar bu istəklərini ingilislərin hərbi yardımı ilə başa çatdıracaqlarını planlaşdırdılar. Bu barədə müəllif yazır: “... İngilislər şəhərə varid olmadan bir neçə gün əqdəm “igid daşnaklar” müsəlmanları qətliam edilmələri xüsusunda çox danışıqlar açarlar. Hərçənd rus və başqa millətlər razı olmazlarsa, ama kirvələr gizli surətdə həmin fikri icra etməyə hazırlıq yaparlar”. S.Axundzadə ingilislərin “politikan” olduğundan Bakının əsil sahibləri müsəlmanların incidilməməsi üçün fəaliyyət göstərdiyini də qeyd edir: “Daha kirvələr bir iş bacara bilməyib məzkur məsləyi ləğv edirlər”. 1918-ci ilin avqust ayının 5-dən sonra bir ay yarım Bakının Bibiheybət səmtindən başlamış Abşeron burnunadək Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən mühasirəyə alındığını yazan müəllif bu mühasirənin dəqiq təfsilatını verir. İyul ayının 30-da “vaqe olan hücumda türk-Azərbaycan” ordusunun öz qərargahını Qobu və Güzdəyə köçürdüyü faktı da digər mənbələrdə də təsdiqini tapır. Şəhər ətrafında döyüşlər zamanı “igid daşnakların” müsəlmanlara qarşı qətliamlarının davam etdiyini qeyd edən S.Axundzadə yazır: “Bu gündən etibarən yerli əhalinin kəndlər və bağlar ilə əlaqələri qət edilir. Səbəbi isə yollarda “igid daşnakların” dinc əhalini qətl etmələri olmuşdur”. Avqustun ilk günlərində Saray kəndindən keçərək Maştağaya Qafqaz İslam Ordusunun yüz nəfər süvari və iki plemyotdan ibarət alayın gəldiyi və Maştağada hərbi inqilab komitəsinin təsis olunması barəsində kitabda əksini tapan məlumatın faktoloji əhəmiyyəti var. Belə ki, bu hərbi komitədə 12 nəfərdən ibarət kənd mötəbərinin bir araya gəlməsi və ingilis-daşnak birləşmələrinə qarşı əhalini səfərbər etmələri və Bakının azadlığı uğrunda Bakı kəndlərinin oynadıqları rol tarixi həqiqətlərin bərpası üçün əhəmiyyətlidir. İngilis-daşnak birləşmələrinin hücumlarına qarşı yerli əhalinin 5 gün müqavimət göstərdiyi də önəmli faktlardan biridir: “... Beş gün müharibə davam edər və nəhayət, yerli əhalinin fişənglərinin qurtardığını düşünən daşnaklar meydan müharibəyi vüsətləndirib (Balaxanı-Ramana) üzərinə qoşun çıxararlar. Qoşun hücuma başladıqda dalınca üç dügməli toplar ilə aramsız atəş açarlar. Qabaqca süvari, ardınca piyada dəstələri hücuma başlarlar”. İngilis-daşnak birləşmələrinə qarşı meydan savaşını davam etdirən yerli əhalidən təşkil olunan könüllülərin qeyri-bərabər müharibədə göstərdikləri şücaəti təsvir edən S.Axundzadə yazır: “Ömürlərində müharibə görməyən əhali ciddi və dilbaranə bir surətdə bağların kənarında səngərlər tərtib verib axır nəfəslərinə qədər səngərdən çıxmadıqlarını qət edərlər. Bu vaxt avqust ayının 5-i olub sübh saat 11 radələri idi”.
32
Bakı kəndləri gənclərinin əliyalın səngərlərə hücum etdiklərini diqqətdən qaçırmayan müəllif yaşlı insanların da bu savaşda övladları ilə birgə mübarizə apardıqlarını təsvir edir: “... Cavanlar yek digərini boş əllər ilə belə səngərlərə yürüşür idilər. İxtiyarlar isə onlara yemək və ləvazimat daşıyırdılar”. Bakının 1918-ci il sentyabrın 15-də işğaldan azad olunması Qafqaz İslam Ordusunun döyüş əməliyyatları ilə yanaşı əhalinin də fəallıq göstərdiyinin nəticəsində əldə olunduğu Ş.Axundzadənin qələmə aldğı faktlarla təsdiqini tapır. Bakı kəndlərinin minlərlə əli silah tutanları, könüllü hərbi birlikləri xüsusən gənclərinin döyüşlərdə mətanətlə Azərbaycanın bütövlüyü, istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparmaları xüsusi tədqiqat mövzusudur. Kitabdakı faktlardan bəlli olur ki, 1918-ci ilin avqustun 5-dək yalnız yüz nəfər süvari alayının və iki topun hesabına deyil, yerli əhalinin silaha sarılması ilə ingilis- daşnak birləşmələrinin hücumları dəf edilib. Bir neçə gündən sonra isə səngərləri buraxmayan əhali müjdəli xəbər alır: “Nuru Paşanın komandanlığı ilə Azərbaycan- türk ordusu bir saatdan sonra Maştağaya yetişəcək”. Ermənilər tərəfindən kütləvi qətliam olunacaqlarını göz önünə gətirən əhalinin bu xəbəri necə qarşıladığını müəllif bu cür təsvir edir: “Övrət, uşaq əllərində qablarda su ilə dolu bu vaxta qədər İslam Ordusunun nə rəngdə olduğunu belə görməyən əhali fövqəladə bir aramsızlıq ilə gözləyirdilər”. Müəllifin verdiyi məlumatlardan bəlli olur ki, avqustun 5-dən sonra Qafqaz İslam Ordusunun “pişdarlarından ibarət olan bir neçə nümayəndə Maştağaya gəlir və bu, əhali arasında ruh yüksəkliyi yaradır”. Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı ilə bağlı tarixi araşdırmalarda Maştağa qarnizonunun yaradılması və onların Bakının işğaldan azad olunması üçün göstərdikləri fədakarlıq barəsində kifayət qədər bilgilər var. S.Axundzadə qarnizonun formalaşması ilə bağlı tarixşünaslığımıza öz dəyərli faktlarını da əlavə edir. Maştağa qayməqamı Məhəmməd Tofiq bəy şəhərin şərq- şimal-cənub tərəflərdən düşmənə ağır zərbə endirmək üçün yerli əhali arasında iyirmibeş-qırx yaşlıları səfərbərliyə alır və könüllü hərbi birliklər təşkil edir. Müəllif yerli əhalinin fədakarlığını yüksək qiymətləndirərək yazır: “Yerli əhali ordu qərargahından alınan ləvazimat hərbiyələrin öhdələrinə alıb qəhrəman minbaşı Məhəmməd Tofiq bəyin komandasında üç mindən ibarət bir könüllü ordu düzəlir”. Azərbaycan xanımlarının döyüşlərdə öz həyat yoldaşı və oğulları ilə birgə mübarizə aparmalarını da qələmə alan S.Axundzadə yazır: “... İslam qadınları kibi kəndi övladları üçün yemək azuqəsi gətirmək üçün hazırlaşır idilər”. 1918-ci ilin sentyabrın 15-də İslam dünyasının müqəddəs Qurban bayramında Bakının azad olunmasını hərbi əməliyyatların təsviri baxımından müəllif tarixçilərimizə dəqiq bilgilər verir. Bakının qurtuluşuna Qurban bayramından beş gün əvvəl başlandığını, döyüş əmrinin iki istiqamətdə - Suraxanı, Ramanı, həmçinin Zabrat və Məhəmmədi cinahlarında aparıldığı bəlli olur. Bakı kəndlərinin mədən dairələrində, yəni neft buruqları olan ərazilərdə ələ keçirilən və təslim olan əsirlərin Maştağaya gətirildiyi və hücumlara tab gətirməyən ingilis-daşnaklara məxsus “iki Yüklə 3,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|