Akif Aşırlı
Yüklə 3,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
27
31 mart soyqırımına və Qafqaz İslam Ordusu hərəkatına işıq salan kitab
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri soyqırım faktları son iyirmi ildə sistemli şəkildə araşdırılır, yeni sənədlər, arxiv materialları tədqiqata cəlb edilir, kitablar çap olunur. Müsəlman-türk dünyasına qarşı planlı şəkildə törədilən soyqırımların tarixşünaslığı vaxtilə üzərinə məxfi qrifi vurulmuş sənədlərin, mənbələrin ortaya çıxarılması hesabına zənginləşir. Tarixçi alimlərimiz tərəfdən xalqımıza qarşı törədilən soyqırım, terror, məcburi deportasiyaları barəsində xeyli sayda elmi monoqrafiyalar, araşdırıcılar çap edilsə də hələ tədqiqatlardan kənarda qalan, diqqəti cəlb etməyən sənədlər mövcuddur. İşlərin əhatəli aparılması üçün ölkə alimlərinin qonşu Gürcüstan, Rusiya və İran arxivlərində çalışmalarına böyük zərurət var. Azərbaycan arxivlərində erməni vandalizmini öz saralmış səhifələrində qoruyan sənədlərin böyük hissəsinin tədqiqata cəlb olunmasına baxmayaraq axtarışlar nəticəsində yeni sənədlər, mənbələr də aşkarlanır. Soyqırım tarixşünaslığı üçün gərəkli olan belə mənbələrdən biri də bu vaxta qədər tədqiqatçıların nəzərindən kənarda qalan, bu günədək mənbəşünaslığa daxil edilməyən Seyidağa Axundzadənin 1919-cu ildə Bakıda, “Turan” mətbəəsində çap olunmuş “Mart hadisəsi. 1918 və yaxud Nuru Paşanın Bakını işğal etməsi” kitabıdır. Mətbuat tariximizin və istiqlal ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, professor Asif Rüstəmli kitabdan bir hissəni ərəb əlifbasından latın qrafikasına transliterasiya edib bu barədə məlumat versə də, nədənsə, əsər barəsində tədqiqat aparılmır. Görünür, adındakı “işğal” sözü xatalı hesab edildiyindən kitabın tədqiqatına ehtiyatla yanaşılır. Mahiyyətinə varıldıqda “işğal” sözünün sadəcə, həmin tarixi dönəmə uyğun bir termin olaraq işləndiyini, Türkiyə və Azərbaycan hərbi birliklərindən və çoxsaylı Azərbaycan könüllülərindən formalaşan Qafqaz İslam Ordusunun istiqlalımız üçün mübarizəsinin obyektiv mənzərəsini görmək olar. Bu kitabın tədqiqata cəlb olunması həm də ona görə vacibdir ki, xalqımıza qarşı erməni-bolşevik birləşmələrinin, Erməni Milli Şurasının törətdiyi 31 mart soyqırımını üç gün ərzində təfsilatı ilə göz önünə gətirir. Mirzə Fətəli Axundov adına Milli Kitabxananın fondunda saxlanılan “Mart hadisəsi 1918 və yaxud Nuru Paşanın Bakını işğalı” kitabının IV cilddə olduğu güman edilir. Çünki kitabın I və III hissələri fondda olduğu halda, II hissəsi yoxdur. Qafqaz İslam Ordusu və könüllü Azərbaycan dəstələrinin Bakını işğaldan azad etməsi prosesi yarımçıq təsvir edildiyindən kitabın IV cildinin olması ehtimal olunur. Bolşevik-daşnak hərbi
birləşmələrinin, Erməni
Milli Şurasının, “Daşnakstyun” Partiyasının 1918-ci ilin mart ayının 31-dən aprelin 2-dək Bakıda yerli
28
əhaliyə qarşı törətdiyi soyqırımı təhkiyə üsulunda, faktları ardıcıllıqla, saatbasaat qələmə alan, mümkün qədər siyasi münasibətlərdən kənarda dayanaraq faciəni təfsilatı ilə oxucuya çatdırmağa çalışan Seyidağa Axundzadənin şəxsiyyəti də maraq doğurur. Seyidağa Mir Hüseyn oğlu Axundzadə 1887-ci ildə Maştağada ruhani ailəsində dünyaya göz açıb. Atası Axund Mir Hüseyn 1852-ci ildə doğulub. İraqın Nəcəf şəhərində ali dini təhsil aldıqdan sonra Vətənə dönüb. O, dövrün görkəmli şəxsiyyətləri ilə dostluq münasibətləri qurmuş açıqfikirli, mütərəqqi ziyalılarından biri olub. Tibbi, coğrafiyanı və tarix elmini də gözəl bilirmiş. Maştağada “Gövhər-Bikə” məscidini tikdirmiş və orada axundluq etmişdir. Yüksək elmi savadına görə, Maştağanın ətraf kəndlərinə, xüsusən Nardaran və Buzovnadakı məclislərə dəvət alarmış. Onun Azərbaycan tarixində böyük işlər görən mesanat Hacı Zeynalabdin Tağıyev ilə dostluq etməsi barəsində də məlumatlar var. Axund Mir Hüseynin 6 övladı olmuşdur. Böyük övladı Seyidağa idi. Çox təəssüf ki, Seyidağa Axundzadə barəsində əlimizdə kifayət qədər məlumatlar yoxdur. “Kaspi” mətbəəsində mürəttib kimi çalışan Seyidağa dövrün mətbuat orqanlarında məqalələrlə də çıxış etməsi barədə də məlumatlar var. S.Axundzadə “Kaspi” mətbəəsindən başqa “Orucov qardaşları” mətbəəsində, “Səda”, “Hümmət”, “Yeni fikir” qəzetlərində də çalışıb, Azərbaycanın sovetləşməsindən sonra bir müddət “Azərnəşr”də linotinçi kimi fəaliyyətini davam etdirib. Sovetləşmənin ilk aylarında siyasi repressiyalara başlayan bolşeviklər Bakı kəndlərində ruhanilərə qarşı da kütləvi həbslərə, qətllərə başladı və bu cəza tədbirləri Maştağaya da gəlib çatdı. Kəndin bir neçə din xadimini məscidlərin qabağında əhalinin gözü qarşısında güllələyib, 80-ə yaxın insanı həbsxanaya saldılar. Maştağada aparılan kütləvi qətlləri, din xadimlərinin güləllənməsini Nəriman Nərimanova çatdıran Seyidağa Axundzadə qismən də olsa Maştağada represiyaların qarşısını ala bildi. Bəzi mülahizələrə görə, Seyidağa Axundzadə Nəriman Nərimanovla yaxın dost olmuş, bir müddət “Hümmət” partiyasında siyasi fəaliyyət göstərmişdir. Siyasi fəaliyyətlə məşğul olması, mətbəəçilik işinə yaxından bələdçiliyi görünür ona “Mart hadisələri 1918...” kitabını yazmağa sövq edib. Maarifçilik işi ilə məşğul olan S. Axundzadə həvəskar aktyor kimi tamaşalarda da müxtəlif rollar oynayıb. O dövürdə çap olunmuş “Zəhmət səhnəsi” jurnalında S.Axundzadənin aktyorluq fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlar var. S.Axundzadə çox erkən, 43 yaşında 1929-cu ildə dünyasını dəyişib. Vaxtilə çalışdığı mətbəələrin 1918-ci ilin martın 31-də ermənilər tərəfindən yandırılaraq xarabazara çevrildiyini gözləri ilə görən S.Axundzadə yazır: “Bu gün seşənbə günü, mart ayının iyirmisi saət on birdən etibarən müharibə bir milli rəng almış idi. Ona binaən də saət bir radələri idi, ermənilər tərəfindən müsəlman məhəllələrinə hücum edilib Nikolayevski caddə də onlar tərəfindən işğal edildi və Cəmiyyəti Xeyriyyə binası da onların əlinə keçdi. Hətta şəhər idarəsi binasına qədər yürüş edib, idarəni də əllərinə aldılar və oraya mitralyoz və toplar yeridib İçərişəhəri Yüklə 3,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|