Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta
Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati
Yüklə 0,77 Mb.
|
| Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati
Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar ifoda etilgan bo’lib, bu fazilatlar sirasiga o’zgalarga mehr-oqibat ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillilik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan muruvvatli bo’lish, ularga g’amxo’rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb- hunarni ulug’lash, halollik, poklik, do’stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik, kamtarlik, rostgo’ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari, insonning o’zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi borasidagi pand-nasihatlar ham o’z aksini topganki, bularning barchasi Qur'oni Karimda qayd etilgan ko’rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni shakllantirishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi. Islom talimoti g’oyalariga ko’ra har bir musulmon eng avvalo iymonli bo’lishi kerak. Qur'oni Karimda ta'kidlanganidek, Islom dini talimotining yaratilishidan muddao, murod kishilarda iymon, e'tiqodni shakllantirishdir. Hadislarda iymonning mukammal va mustahkam bo’lishi quyidagi uch shartga qafiy amal qilinishiga bog’liqligi ko’rsatilgan: - to’g’ri e'tiqodli bo’lmoq; - kishilar bilan yaxshi munosabatda bo’lmoq; - kishi o’z ustida ishlamog’i va o’zini ibodat va itoatga chaqirmog’i. Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60dan ortiq shoxlari bor deya iymonning belgilari sanab o’tiladi. Bu belgilarning har biri inson ma'naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular quyidagilardan iborat: «qo'li bilan va tili bilan o’zgalarga ozor bermagan kishi musulmondir», «o'zingiz yaxshi ko’rgan narsani birodaringizga ravo ko’rmaguningizcha hech biringiz chinakam mo’min bo’la olmaysiz» (3-4-boblar); «Uchta xislatni o’zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo’lgaydir: - insofli va adolatli bo’lmoq; - barchaga salom bermoq; - kambag’alligida ham sadaqa berib turmoq» (20-bob). Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo’lmagan munofiqlik xislati xususida ham so’z yuritiladi, chunonchi, «Rasululloh sallallohu alayhi vassallam aytganlar: «Quyidagi to’rtta xislat kimda bolsa, aniq munofiq bo’lg’aydir, kimdaki, ulardan bittasi bo’lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir: - omonatga xiyonat qilgaydir; - so’zlasa yolg’on so’zlaydir; - shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir; - urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qiladir (25-bob). Hadislarda inson ma'naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi, dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o’z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bolib etishishida muhim omildir, deya ko’rsatiladi. «Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa istig’for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham». Bilimsizlik kishilarning nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning hukmronlik qilishi aloqida ta'kidlab ko’rsatiladi. «Ilm o’rganmoq va o’rgatmoqning fazilati» borasidagi 37
quyidagi uch turga boladi: «Ba'zi er sof, unumdor bolib, yomg’irni o’ziga singdiradida, har xil o’simliklar va ko’katlarni o’stiradi va ba'zi er qurg’oq, qattiq bo’lib, suvni emmasdan o’ziga to’playdir, undan Olloh taolo bandalari foydalangaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar, hayvonlari va ekinlarini sug’orgaydirlar. Ba'zi er esa tekis bo’lib, suvni o’zida tutib qolmaydir, ko’katni ham ko’kartirmaydir. Bularni quyidagi-cha muqoyasa qilish mumkindir: Bir kishi Olloh ilmini (Islomni) teran o’rganadir, teran tushunadir va undan manfaatlanadi va Olloh yuborgan hidoyatni o’zi o’rganib, o’zgalarga ham o’rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o’rganib, odamlarga o’rgatadir. Ammo o’zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabburlik qilib, o’zi ham o’rganmaydir, o’zgalarga ham o’rgatmaydir». Ammo ilmga e'tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi jamiyatning inqiroziga olib keladi. Hatto Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir, deganlar: - ilmning susaymog’i; - jaholatning kuchaymog’i; - zinoning avj olmog’i; - xotinlarning ko’paymog’i; - erkaklarning ozaymog’i. Demak, qiyomatni odamlarning o’zlari sodir etadilar. «Ilm ravnaq topmagan mamlakatda zino ayj olgan, o’zaro urushlar kuchayib, erkaklar ozayib ketganda albatta, qiyomat qoyim bo'ladi» (22-bob). Shu bois «Ilmga amal va rioya qiluvchi bo’linglar, uni faqat hikoya qiluvchi bolmanglar», - deyiladi (637-hadis). Islomda ikki xil ilm haqida so’z yuritiladi: biri huquqiy(fiqh), diniy yo'1-yo'riqlar to’g’risidagi ilm bo’lsa, ikkinchisi dunyoviy ilmlardir. Har ikki turdagi bilimlarni chuqur egallash va ularga qatiy amal qilish har bir mo’min uchun farz hisoblanadi. «Ilmning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoe qilishdir» mazmunidagi hadis orqali o’zlashtirilgan ilmni takrorlab borish, faqat chuqur va puxta bilimlargagina ega bo’lgan kishilarning atrofdagilarga ilm berishining maqbul ekanligiga urg’u beriladi. Hadislarda ilmning kishilarni fahm-farosatli, o’tkir zehnli, zukko hamda xotirani kuchli qilishdagi ahamiyati ham ta'kidlanadi va «Ilmu hunarni Xitoydan bo’lsa ham borib o'rganinglar», - deya davat etiladi. «Olim bo'1, ilm beruvchi bo'1 yoki ilm o’rgatuvchi bo'1 yoki tinglovchi bo'1. Beshinchi-si bolma, halok bo'lasan» mazmunini ilgari suruvchi hadisning bayon etilishi orqali ham ilmli bolish insonni falokat va uning yomon oqibatlaridan saqlovchi omil ekanligiga urg’u beriladi (41-hadis). Bir qancha hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi ko’rsatib o’tiladi. Xususan, «Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir» (268-hadis). Biroq ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi aytiladi va ilm ahlini ana shunga daVat etiladi (173-hadis), haqiqiy komil insonning bilimga boy, xushxulq, sog’lom bo’lishi (182-hadis), uni faqat foydali ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yo’lida sarf etish kerakligi ham uqtiriladi: «Boshliq bo’lma-singizdan awal ilmni chuqur o’rganing! Rasulloh sallallohu alayhi- vassalamning sahobalari yoshlari ulg’ayganda ham ilm o’rganganlar. Rasulloh sallollohu alayhi-vasallam: ikki narsadan o’zgasiga hasad qilmoq joiz emas biri-kishiga Olloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni Haq yoiida sarflayotgan - bo’lsa; ikkinchisi 38
hukm surayotgan, odamlarga bilganini o’rgatayotgan bo’lsa, - deydilar. Ma'lumki, islom talimotida engyuksak xislatlardan biri sifatida ota-onaga g’amxo’rlik, ularni e'zozlash, ota-ona haqqini o’z o’rniga qo’yish, farzandning ular oldidagi haqqi borasidagi masalalarning yoritilishiga alohida e'tibor qaratiladi. Hadislarda ham ana shu talablar o’z ifodasini topgan. Ota-onani xafa qilib yig’latish eng katta gunohlar sifatida e'tirof etilgani quyidagi, ya'ni Olloh taoloning mavjudligiga shirk keltirish, odam o’ldirish, urush maydonidan qochish, afifa (o’zini pokiza saqlagan) xotinni fohisha deb tuhmat qilish, ribo (ijaraxo’rlik), etimlar molini emoq, Olloh taoloning qudrati va irodasini inkor qilish, odamlarni masxaralash hamda ularni kamsitish kabi gunohlar qatorida tilga olib o’tiladi. Hadislarda ota-onaning dilini og’ritib, ozor berish, ularni xafa qilib, buyruqlarini bajarmaslik ham qoralanadi: «Abdulloh ibn Amr (roziyollohu anhu) aytadilar: bir kishi Rasulloh huzurlariga hijrat qilmoq uchun bay'at qilishga keldi. Ammo ota-onasi uning ketishiga rozi bo’lmay, xafalikdan yig’lab qolgan edilar. Shunda Rasulloh: «Sen hozir ota-onang oldiga bor! Hijrat qilaman deb ularni xafa qilganingdek, endi hijrat qilmaydigan bo’ldim, deb ularni xursand qil», - dedilar (13-hadis). Islomda eng katta gunoh Olloh Taologa shirk keltirish va ota-onaga oq bo’lish hisoblanishi 15- hadisda alohida ta'kidlanadi. Ota-onaning ham o’z navbatida farzandlarini tarbiyat etmog’i, odob o’rgatishi, yaxshilik qilishi lozimligi ta'kidlanadi: «Namir ibn Avs aytishlaricha, o’tmish kishilari bolalarning solih-qobil bolishlari Olloh taoloning tavfiqi bilan bo’ladi, ammo ularga odob-axloq o’rgatish otalari vazifasidir, der edilar» (92-hadis)». Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham yaxshilik qilishi shartligi, zero, inson bo’ynida ota-onaning haqqi bo’lganidek, bolaning ham haqqi borligi xususidagi g’oyalar Qur'oni Karimda ham, Hadisi sharifda ham uqtiriladi. Har bir inson qilgan ezgu amallari va odob-axloqi bilan yaxshi nom qoldiradi. Mazkur holat hadislar mazmunida shunday talqin etiladi: «Mo’min kishiga vafotidan keyin savobi tegib etib turadigan amali solihlar quyidagilardir: 1. Tarqatgan ilmi. 2. Qoldirgan solih farzandi. 3. Meros qoldirgan Qur'oni. 4. Qurgan masjidi. 5. Yo’lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi. 6. Qazigan arig’i. 7. Tirikligida va sog’lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli». Haqiqatan ham inson hayotdan o’tadi, lekin u ilm-ma'rifat, ziyo tarqatishda, xalq farovonligi yo’lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi. Ana shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir. Bir qancha hadislar mazmunan insonni saxovatli bolishga undaydi. Saxovatli inson jamiyat taraqqiyotiga ham katta hissa qo’shadi, uning ravnaqi yo’lida mehnat qiladi, atrofdagilarni o’zi ega bolgan ne'matlardan bahramand etadi. Shu bilan birga, hadislarda yana kishilarni baxillik va mol-mulkka hirs qo’yishdan saqlanish kerakligi, kelajakka nisbatan ishonch bilan yashash xususidagi 39
ko’chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bolib qolsa-yu, qiyomat qoyim bo’lishidan ilgariroq uni ekib olishga ko’zingiz etsa, albatta, ekib qo'ying», - degan fikrlar hayotga bo’lgan umid, kelajakka bo’lgan ishonchning yorqin ifodasidir. Xulq-odob haqidagi hadislarda ezgu insoniy xislatlar ulug’lanib, gunoh sanalgan illatlar qoralanadi. Bundan tashqari, sha'riy udum va urf-odatlarga amal qilish, ularni o’tkazishga oid xulq-odob qoidalari ham bayon etiladi. Turli marosimlarni o’tkazish tartibi, safar qoidalari, salomatlikni saqlash, salomlashish, muomala madaniyati, beraor kisbi holini so’rash odobi, kiyinish qoidalari, emoq-ichmoq, so’zlashish odobi va hokazolar haqida turli tavsiyalar beriladiki, ular bevosita keyingi davrlarda yaratilgan odob-axloq qoidalari borasidagi risolalarning mazmunini yoritishda asos bolib xizmat qiladi. Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat taraqqiyotining ta'minlanishiga ta'sir etuvchi muammolarga ham jiddiy e'tibor berilgan. Ularning orasida ekologik muammolarga alohida o’rin ajratilgan bo’lib, necha asrlardan buyon o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Ana shunday muammolar mohiyatini o’z mazmunida aks ettirgan hadislarda ekin hamda ko’chatlarni o’tqazish, ularni himoya etish, ariq- zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan tozalab turish, suv chiqarish kabi ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi fikrlar mujassamlangan. Masalan, tirik jonivorlarni o’ldirmaslik (shariatdan o’ldirishga buyurilgan ilon va chayondan bo’lak), jonivorlarga g’amxo’rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash (227-va 446-hadislar), kishilarga soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar shular jumlasidan. Hadislarda yomon ishlar, illatlar, yomon xatti-harakatlar gunoh sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan yaxshi, ezgu hatti- harakatlar, faoliyat savob tarzida olqishlanadi. Shunga ko’ra, etim molini eyish, mol-dunyoga hirs qo’yish, yolg’onchilik, g’iybatchilik, tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko’p gapirish va boshqa illatlar gunoh hisoblansa, ota-ona, keksalar, zaiflar va muhtojlarga g’amxo’rlik qilish, ularni yo’qlab turish, marhumlarni yaxshi so’zlar bilan xotirlash, omonatga xiyonat qilmaslik kabilar savob sanalishi alohida ta'kidlanadi. Demak, hadislar Muhammad payg’ambarimizning sunnatlari bo’lib, mazmunan har bir mo’minning ishonchi, e'tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan insonni ma'naviy kamolotga etaklaydi. «Islom dini ma'rifatga asoslangani uchun ham har bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga etkazishga oid e'tiqod va iymondan iborat bo’lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, oliyjanob bo’lish, pokiza yurish, bir burda luqraani halol qilib eyish, jaholat va jaholatparastlikka yo'1 qo’ymaslik, o’z birodarining, qarindosh-urug’larining, millatining va vatanining qadriyatlarini asrashdan iboratdir». Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|