Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
Bundan sonra Çin ġərqi Türküstanın Ģəhərlərini və qismən də Fərqanə və Kanqı özünə tabe edir. 105-ci ildə isə KaniĢkanın gizli danıĢıqlar apardığı ġərqi Türküstanın Ģəhər dövlətləri Çindən aralanır. Mənbələrdə kuĢanlarla Kəngərlər arasında müəyyən dil birliyi hiss olunur. KuĢan-Kanq münasibətləri ayrı-ayrılıqda heç də Çin-KuĢan, yaxud Kanq-Çin münasibətlərinə oxĢamır. Görünür, sülalə yaxınlığı və ya qohumluq əlaqələri də KuĢan-Kanq münasibətlərini nisbətən dinc yollarla həll etməyə imkan yaradırdı. KaniĢka və onun varisləri dövründə KuĢan dövlətinin siyasi mərkəzi Hindistanın ġimal-qərbinə köçürülür və beləliklə, Kanq və KuĢan dövlətlərinin mənafe toqquĢmaları dayandırılır. B. Ögəlin kitabında ipək yolunun Kanqdan keçdiyi göstərilir (5,297). Regiondakı baĢqa dövlətlərlə bərabər Kanq da yolun kimin və ya kimlərin nəzarətində olacağı ilə maraqlı idi. Kanq dövlətinin adı III və IV əsrlərlə əlaqədar hadisələrdə də çəkilir: «Qərbi Türküstandakı Səmərqənd zonasından... elçilər 287-ci ildə»... Çin imperatoruna hədiyyələr gətirdilər (5.11, 317)» Səmərqənd (Kanq-cu) və Xotan bəyliyi ilə birlikdə 381-ci ildə Fu Cienin sarayına öz mallarını təqdim etmiĢlər (5,II,323). Kəngərlərin hələ 270-ci ildə Orta Asiyadan xaricə elçilər göndərdiyini qeyd edən B. Q. Qafurov sonralar onun öz qüdrətini tamam itirdiyini və Eftalit dövləti tərkibinə daxil olduğunu göstərir (6,138)Y Bu proses barədə tarixi mənbələrdə elə bir ətraflı məlumata təsadüf edilmir. Lakin L. N. Qumilyovun «Qədim Türklər» kitabında Qərbi Türk xaqanlığının Orta Asiyadakı durumu ilə əlaqədar eftalitlər barədə məlumatlara təsadüf edilir. L. N. Qumilyovun eftalitlər barədə hökmü çox sərtdir: «Orta Asiyanı silah gücünə və qəddarlıqla əldə edən eftalitlər tabe etdikləri ölkələrdə populyarlıq qazana bilməzdilər» (10.41). Bu hökmu Kanq (Səmərqənd) çarlığına Ģamil etmək olmaz. Onun vəziyyəti təxminən KuĢan imperiyası dövründəki kimi olmalı idi. Kəngərlər dövlət qurumlarını tam mühafizə etmiĢdilər. UzaqbaĢı xərac verməklə öz müstəqil siyasət və ticarətlərini davam etdirirdilər. Onların əsas narazılığı eftalitlərin siyasətindən idi. Kanq qüdrətli ticarət çarlığı olsa da ticarəti geniĢləndirmək, qazancı, gəliri artırmaq üçün regionda əmin-amanlıq gərəkdi.
29
Biz burada Kanq dövlətinin aqibətinin xronoloji ardıcıllıqla Ģərhini dayandırıb sonradan qoyulan mətləblərin mahiyyətini daha aydın göstərə bilmək naminə
böyük ictimai narahatlıq törədən bir konsepsiyadan danıĢmaq məcburiyyətində qaldıq. Belə ki, tək Səmərqəndi deyil, bütün Mavəraunnəhri, bütün Orta Asiyanı təmsil edən, təsiri Volqaboyundan, Ural ətaklərindən və Ön Qafqazdan gələn qüdrətli Kanq dövlətinin tarixinin kölgəli yerdə gizlədilməsi, onun qədim bir türk dövləti kimi böyük bir regionda oynadığı rolun diqqət mərkəzindən kənarda qalması faktı ilə üzləĢirik. Kanq dövlətinin varlığı Türküstanın irandilli ölkə olması barədə uydurma iddialarla bir araya sığmır. Bu məsələdə «Tacik xalqının tarixi» kitabının müəllifləri nisbətən ehtiyatlı hərəkət edir, əvvəldə obyektiv görünən bir fikir irəli sürdükdən sonra tədrislə həmin konsepsiyanı kitab boyu yeritməyə çalıĢırlar. «Orta Asiya xalqlarının bürünc (mis) dövründə hansı dillərdə danıĢmaları məsələsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Ancaq bu məsələni izah etmək istərkən bir sıra çətinliklərlə Orta Asiyada və ona qonĢu olan ərazilərdə o dövrün yazılı mənbələrinin olmaması çətinlikləri ilə qarĢılaĢırıq belə ki, indi Orta Asiyanın ən qədim dilləri haqqında yalnız dolayı məlumatların cəmləĢdirilib ümumiləĢdirilməsi əsasında fikir söyləmək olar. Burada biz həqiqətən gumanlar, fərziyyələr, ehtimallar, ən yaxĢı hallarda hipotezlərlə üzləĢirik» (16,127). «Özbəkistan SSR tarixi» kitabının müəllifləri isə tacik qardaĢlarından çox- çox «irəli» gedib «mütləq həqiqəti» tapıblar. Onlar gumansız, ehtimalsız, qətiyyətlə deyirlər: «Əhəmənilər dövründə Orta Asiyanın bütün tayfa və xalqları Hind-Avropa dilləri ailəsi, əksərən Ġran dilləri qrupunda danıĢırdılar. Bizim eradan əvvəl ikinci əsrdə Orta Asiya hüdudlarında yazılı mənbələrdə Hunların adları çəkilir» (17,84). Bəs eradan əvvəl IV əsrdə indiki DaĢkənd rayonunda meydana çıxan, Qazaxstan çöllərinin müəyyən hissəsini də əhatə edən və Səmərqəndə qədər uzanan Kəngər dövləti harada idi? «Özbəkistan SSR tarixinin müəllifləri həmin dövlətdən sanki «yad bir Ģey» kimi danıĢır, Orta Asiya tarixində böyük ,rol, oynamıĢ bu türk dövlətinin adını qalın kitabın kiçik bir küncündə gizləyirlər. Onlar Hind-Avropa alimlərinin rus-sovet tarixĢünaslığında rəsmiləĢmiĢ ehkamlarından ehtiyat edirlər. Sovet tarixĢünaslığında ehkamlaĢdırılmıĢ nəzəriyyənin ən fəal təbliğatçısı B. Q. Qafurov olmuĢdur. Orta Asiya tarixinə münasibətdə B. Q. Qafurovun öz konsepsiyası vardır. O bunu gizlətmir bəlkə də onunla fəxr edir: «Bizim konsepsiyamızda o müddəa formadaĢdırılıb vurğulanmıĢdır ki, özbəklər taciklər və Orta Asiyanın digər xalqları ilə yanaĢı (bir sırada) Orta Asiyanın bütöv qədim tarixinin və mədəniyyətinin varisləridir. Bu mülahizədə qədim irandilli tayfa və xalqların özbək xalqının Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|