Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
Bəzəi Kanq hökmdarlarının kömək etdikləri hakimlər üzüdönük çıxır əvvəlcədən düĢünülmüĢ planların həyata keçməsinə mane olurlar. «87-ci ildə üsyan etmiĢ keçmiĢ KaĢqar hakimi Sunq Səmərqənd (Kanq-cu) hakimindən bir xahiĢ etdi. Ona əsgər verilməsini və KaĢqar zonarına qayıtmaq istədiyini bildirdi, Səmərqənd (Kanq-cu) hakimi buna razı oldu. KeçmiĢ KaĢqar hakimi qayıdan kimi dərhad gizlicə Kuça bəyliyi ilə razılaĢmağa gəldi». Lakin daha öncə Çinə qarĢı üsyan edən bu KaĢqar hakimi çox səmimi adam deyildi. Buna görə yalandan Çin sərkərdəsi qarĢısında gözə girmək istədi. O da bundan istifadə edib dərhal onun baĢını kəsdi. Bu səbəbdən də Səmərqəndin (Kanq- cu) bütün zəhməti əbəs yerə getdi (Yenə orada, s. 196). Kəngərlərin regionda yeni meydana çıxıb get-gedə qüvvətlənən və böyüyən KuĢan dövləti ilə əlaqə və əhdnamələri böyük maraq doğurur. Çin bu münasibətləri böyük qısqanclıqla izləyir, hər bir hadisəyə münasibətini bildirirdi. Yeni eranın 87-ci ilində «Qərbi Türküstana demək olar ki, sahiblik edən Səmərqənd (Kanq-cu) hakiminin Çinə qarĢı üsyan edən KaĢqar bəyinin köməyinə necə getdiyini görmüĢdük. Beləliklə, Çin ordusunun altı aydan artıq davam edən döyüĢləri uğursuzluqla nəticələnmiĢdi. KaĢqar zonasında Səmərqənd (Kanq-cu) ordusunun da giriĢdiyi bu döyüĢlər baĢ alıb gedirdi: KuĢan dövlətindən Səmərqəndə (Kanq-cuyə) bir elçi gəldi və kuĢanlarla Səmərqənd (Kanq-cu) arasında qız alıb- vermə yolu ilə bir əhdnamə bağlanması təklif edildi. Çin dövləti bunu eĢidən kimi dərhal kuĢanlara bir elçi göndərdi. Ġpək qumaĢlar hədiyyə etməklə Səmərqənd (Kanq-cu) hakiminə qarĢı bir cəbhə açmasını təklif etdi. Səmərqənd (Kanq-cu) hakimi də bunu eĢidən kimi KaĢqardakı döyüĢləri tərk etdi. Üsyan edən KaĢqar hakimini də özü ilə götürüb məmləkətinə qayıtdı» (Yenə orada, s. 195-196). Bu sənəd Çinin Qərbi Türküstana demək olar ki, sahiblik edən Kanq dövlətinin hərəkətlərini necə təlaĢla izlədiyini tam aydınlığı ilə göstərir. Bu həmin dövrdür ki, Çin hunları tam məğlubiyyətə uğratmıĢdı və bir qədər rahatlıqla nəfəs almaq niyyətində idi. Onun qarĢısında indi Kəngər dövlətinin simasında yeni bir rəqib meydana çıxmıĢdı. Xüsusilə KuĢan-Kanq əlaqələri bəlkə də onu vahimələndirmiĢdi. Çünki ticarət yolu məsələsi də ortaya çıxmıĢdı. Vaxtilə Çinlə KuĢan dövlətinin çox yaxĢı əlaqələri olmuĢdu. Lakin Çin sərkərdəsi Ban-Cao kuĢanlara Ģübhə ilə baxırdı. KuĢanlar Çin imperatorunun ailəsindən bir qızla evlənib bir qohumluq qurulmasını da istəmiĢdilər. Lakin Çin sərkərdəsi Ban-Cao KuĢan elçisini tutub geri göndərmiĢdi. Elə çıxır ki, Çin sərkərdəsi KuĢan dövlətinin daha əvvəl Səmərqənd (Kanq- cu) və Qərbi Türküstanla əhdnamə bağlamasından qorxuya düĢmüĢdü. Çünki Səmərqənd (Kanq-cu) hakimi öz ordusu ilə KaĢqar zonasını müdafiə etmiĢ və keçmiĢ hakimini də özü ilə götürüb məmləkətinə qayıtmıĢdı. KuĢanlarla Səmərqənd (Kanq- cu) «Türküstandakı ticarət yollarının» Çin nəzarətinə keçməməsi üçün hazırlığa 27
baĢlamıĢdılar. «Çinlə kuĢanlar arasındakı əlaqələr düĢmənçiliyə çevrilmiĢdi...» (Yenə orada, s. 196). 90-cı ildə KuĢan dövləti 70 minlik bir ordunu Türküstana yola salır. Hücum planı ətraflı düĢünülmədiyindən Pamir dağlarını keçəndən sonra ordu ərzaqsız qalmıĢ və Çin tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmıĢdı.
Kəngər-KuĢan münasibətləri haqqında «Tacik xalqının tarixi» kitabında deyilir ki, «Əldə olan məlumatlar yalnız güman etməyə imkan verir ki, Kanqın mərkəzi rayonları KuĢan dönlətinin tərkibinə daxil olmamıĢdı. Bizim eranın 78-ci ilindəki hadisələrlə əlaqədar KuĢan və Usun ölkələri ilə yanaĢı Kanq ölkəsinin də adı çəkilir. Buradaca yada salınır ki, (təsvir olunan hadisələrə qədər) KuĢan çarı Kanqyuy hakimi ilə kəbin yolu ilə qohumlaĢmıĢdır və «Qərb ölkələrində» Yantsyay (Alan) torpaqları və onun ġimal qonĢusu Yan Kanqdan asılıdırlar. Kanq haqqında III əsrin ortalarındakı mənbələrdə də məlumatlar var. Görünür, Kanq özünün cənub vilayətləri Xarəzm və Çaçı itirib qüdrətli qonĢusundan müəyyən dərəcədə asılı vəziyyətə düĢsə də, nəinki özünün müstəqilliyinin böyük hissəsini saxlamıĢ, həm də öz təsirini ġimala və ġimali-qərbə də yaya bilmiĢdir» (16.361). Bu fikir Özbəkistan SSR tarixində də təsdiq olunur: «KuĢan dövləti tərkibinə daxil olduqdan sonra da (bunun necə baĢ verdiyi məlum deyil) Kanqxa özünün müəyyən müstəqilliyini hifz etmiĢdir. Belə ki, Çin mənbələrinə görə bu dövrdə Kanqxa yansay (aors-alan) və baĢqa tayfaları özünə tabe edir» (17, 87). Lakin bu kitabda S. P. Tolstovun Kanqla Xarəzmi fərqləndirə bilməməsi, müxtəlif mərhələ və dövrlərdə vəziyyətin heç də eyni olmaması faktlarına diqqət yetirməməsi nəticəsində Kəngər dövlətinin qüdrətli bir faktor olması kölgədə qalır. əgər B. Ökəlin kitabında Kanq-KuĢan əlaqələri bir-biri ilə çox yaxın olan iki dövlətin Çin imperiyasına qarĢı ağıllı bir manevr etmələri təsiri bağıĢlayırsa, kitabda verilən məlumatda Kanqın KuĢan dövlətinə tabeliyi vurğulanır. Kudjulu Kadfizin (I Kadfiz) çarlığı yeni eranın baĢlanğıcından I əsrin ortalarınadək olan dövrü əhatə edir (O, 80 ildən çox yaĢamıĢdır). Bu dövrdə o, baĢqa yerlərlə yanaĢı hunlarla və Çinlə mübarizədə zəifləmiĢ Kanq çarlığının cənub torpaqlarını özünə tabe edir. Kitabda deyilir: sikkələrin təhlili, Çinin tarixi mənbələrinin məlumatları əsasında belə qənaət hasil olur ki, bu cür Ģəraitdə də
xətləri ilə bağlı olmuĢdur. Sikkələrdə Xarəzm çarlığı və KuĢan çarlığının tamqaları bir-birinə çox yaxındır». KuĢanların iĢğalçılıq siyasəti Çini narahat etməyə bilməzdi və bu, nəhayətdə müharibə ilə nəticələndi. Buna aĢağıdakı hadisə səbəb oldu. KaniĢka Çinə Ģahzadə qıza elçi göndərir; KuĢan elçiləri həbs edilir. KaniĢka ġərqi Türküstana 60 minlik ordu göndərir (B. Ögəldə 70 mindir-M. A.), lakin bu ordu məğlubiyyətə uğrayır. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|