Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 32 olaraq bu monoqrafiyada elm aləminə geniş məlumat verilir. Doğrudur, 2011-2012-ci illərdə Almaniyada, Türkiyədə, Rusiyada, Ukraynada nəşr olunan bəzi məqalələrimizdə tək- lif etdiyimiz nəzəri konsepsiya haqqında qısa informasiya vermişdik. 2013-cü ildə Azərbaycanda “Türkologiya” və “Terminologiya məsələləri” toplularında nəşr etdirdiyimiz məqalələrdə bu nəzəriyyə haqqında qısaca bəhs etmişdik. Təqdim edilən nəzəriyyəni başqa bir şəkildə deyil, məhz “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” adlandırmağımızın bəzi obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Belə ki, bu nə- zəriyyə klassik adı ilə desək, dilin psixoloji problemlərinin öyrənilməsinə, müasir adı ilə desək psixolinqvistikanın aktu- al problemlərinə həsr olunmuşdur. Bununla belə bu nəzəriy- yənin psixolinqvistik bir nəzəriyyə kimi deyil, məhz linqvo- psixoloji bir nəzəriyyə kimi tanınmasını daha düzgün və məqsədəuyğun hesab etdik. Çünki psixolinqvistika sahəsin- də yaranan bütün nəzəriyyələr, yəni həm Biheviorizm, həm Neobiheviorizm, həm Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi, həm Kon- neksionist, həm də Koqnitiv psixolinqvistika sadəcə adda psixolinqvistik konsepsiya və nəzəriyyə mahiyyəti daşıyır. Nəzərə alsaq ki, psixolinqvistika sözünün mənası psixoloji dilçilik deməkdir, deməli bu sahəyə aid olan bütün nəzəriyyə və konsepsiyalar psixoloji üsullardan istifadə edə- rək dilin mövcud problemlərini öyrənməklə məşğul olmalı- dır. Amma faktiki olaraq bunu görmürük. Bütün psixolinqvistik nəzəriyyələr tək bir problemin öyrənilməsinə yönəlmişdir: “nitq necə yaranır, nitq necə dərk olunur”. Hətta bunu da qeyd edək ki, psixolinqvistika müstəqil elmi istiqamət kimi məhz bu məqsədlə, yəni nitqin yaranma və dərk olunma mexanizmini öyrənmək məqsədi ilə yaradılıb. Amma dil sistemi sadəcə nitqdən ibarət deyil. Fonemdən başlamış sintaktik bütövlərə qədər olan bütün AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 33 struktur vahidlər, konkret isimlərdən başlamış qrammatik kateqoriyalara aid abstrakt təsəvvürlərə qədər olan bütün forma, norma və prinsiplər dilin ayrılmaz tərkib hissələri və ya daxili elementləridir. Yuxarıda adı çəkilən psixolinqvistik nəzəriyyə və kon- sepsiyaların heç biri dilin bütün bu vahidlərini və element- lərini kompleks şəkildə öyrənməyə qadir deyil. Onlar nitq- dən başqa heç bir dil struktur vahidini öyrənməyə cəhd belə göstərmir. Tərəfimizdən irəli sürülən bu nəzəriyyə isə, həm ayrıca götürülmüş sözün və ya formanın, həm söyləmin və ya nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini, həm də ümumilikdə dil sisteminin mahiyyətini izah etməyə imkan verir. Məhz bu səbəbdəndir ki, ad baxımından da klassik psixolinqvistik konsepsiya, nəzəriyyə və mülahizələrdən əsaslı şəkildə fərqlənsin deyə irəli sürdüyümüz bu yeni nəzəriyyənin adında psixolinqvistik nəzəriyyə deyil, məhz linqvo-psixoloji nəzəriyyə ifadəsini işlətməyə üstünlük verdik və bunu daha məqsədəuyğun hesab etdik. “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi”nin adındakı vəhdət sözünün də burada işlənməsi təsadüfi deyil. Bu günə qədər işlənib hazırlanmış, yaradılmış olan bütün psixolinqvistik nəzəriyyələri tənqidi şəkildə analiz etdikdən, onların uğurlarını və çatışmazlıqlarını araşdırdıqdan sonra belə bir nəticəyə gəlmişik ki, nə təkcə psixologiya elminə, nə də təkcə dilçilik elminə aid olan heç bir nəzəriyyə tək başına olaraq nitq və dərketmə, dil və təfəkkür arasındakı qarşılıqlı əlaqəni şərh edə bilməz. Çünki dil və təfəkkür bir-biri ilə iç- içə girmiş, qovuşmuş mürəkkəb kateqoriyalardır. Onların tam şərhini verə bilmək üçün dil və təfəkkürün, linqvistika və psixologiyanın vəhdətinə əsaslanan yeni bir nəzəriyyəyə ehtiyac vardır. Bu monoqrafiyada təqdim edilən nəzəriyyə aşağıdakı üç AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 34 əsas xüsusiyyəti özündə əks etdirir: 1) həm linqvistik vasitələrdən istifadə yolu ilə, həm də hiss orqanlarının iştirakı ilə ətraf aləmlə təmas qurur, yəni ətraf aləmlə bağlı informasiyanı əldə etmək məqsədi ilə həm linqvistik, həm də psixoloji üsullardan istifadə edir; 2) əldə edilmiş informasiyanın qarşı-qarşıya qoyulmuş güzgülərdə əks olunurmuş kimi silsiləli şəkildə təfəkkür sistemindən dil sisteminə və bunun əksinə olaraq yenidən dil sistemindən təfəkkür sisteminə transformasiyasını, bu informasiya daşıyıcılarının qarşılıqlı şəkildə birinin digərinə çevrilməsini təmin edir; 3) psixoloji obrazların linqvistik obrazlar şəklində və təkrarən linqvistik obrazların psixoloji obrazlar şəklində modullaşması nəticəsində əmələ gələn linqvo-psixoloji kod- larda onların bir bütöv, bir vəhdət halında birləşməsini bir zəruriyyətə çevirir. Əslində bu nəzəriyyəyə Azərbaycan dilində “Linqvo- psixoloji təmas, çevrilmə və vəhdət nəzəriyyəsi” adını ver- mək, bəlkə də daha doğru olardı. Bu ad həmin nəzəriyyənin mahiyyətini daha dəqiq əks etdirərdi. Amma belə bir ad lakonik və ya yığcam deyil, onu yadda saxlamaq və başqa dillərə tərcümə etmək problemlər yarada bilər. Bu səbəbdən də tam mahiyyəti şərh edilməklə elm alə- minə rəsmi şəkildə məhz indi təqdim olunan bu nəzəriyyəni “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” adlandırmağı daha məqsədəuyğun hesab edirik. Vəhdət sözündə potensial olaraq təmas mənası da var. Çünki təmas qurmadan birləşmək və vəhdət yaratmaq mümkün deyil. “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” təxminən 12 illik zəhmətimizin nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdır. Bu yolda bizi dəstəkləyənlərə öz təşəkkürlərimizi bildiririk. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|