Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 23 minnətdarlıq hissi ilə qeyd edir ki, bu tədqiqat əsərində irəli sürülən elmi-nəzəri müddəalar həm prinsip, həm meyar, həm də əldə edilən nəticələr baxımından əvvəlkilərdən fərqlənsə də, müəllif etiraf edir ki, bu tədqiqat boyu müəyyən nəzəri mülahizə və analogiyalara əsaslanmış, əvvəlki tədqiqat əsərlərinin bəzi cə- hətlərindən yaradıcı şəkildə faydalanmış, sələfi hesab etdiyi alimlərin fikirlərini davam və inkişaf etdirmişdir. M.B.Əsgərov bu monoqrafiyada psixolinqvistika ilə bağlı yeni, tamamilə orjinal mahiyyət daşıyan bir nəzəriyyə irəli sürmüşdür. Məlum olduğu kimi bütün psoxolinqvistik nəzə- riyyələrin həm psixoloji, həm də linqvistik əsasları olmalıdır. Bu monoqrafiyada təqdim olunan nəzəriyyənin psixoloji əsasını müəllif M.B.Əsgərovun özü tərəfindən müəyyən edilən S+ K+F (stimul + kod + fəaliyyət) sxemi, linqvistik əsasını isə funksional- semantik metod, konkret dil faktları ilə bağlı müqayisə, tutuşdurma və statistik metodlar təşkil edir (s.92-94). Məlum olduğu kimi, indiyə qədər mövcud olan psixo- linqvistik istiqamətlər sadəcə nitqi tədqiq etmək məqsədi ilə yaranıb və bu günə qədər nitqin yalnız psixoloji problemlərini öyrənə bilib. M.B.Əsgərovun bu monoqrafiyasında təqdim olunan nəzəriyyənin tətbiqi isə dilin istənilən səviyyədən olan struktur vahidinin həm linqvistik, həm də psixoloji mahiyyətini şərh etməyə qadirdir. Tədqiqat əsərində verilən bütün linqvo-psixoloji təhlillər M.B.Əsgərov tərəfindən irəli sürülən “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi”nə əsaslanır. Belə bir faktı mütləq şəkildə qeyd etmək lazımdır ki, psixolinqvistikanın klassik məktəbləri indiyə qədər sadəcə nitqin yaranma və mənimsənilmə məsələlərini öyrənməklə kifayət- lənirdi. Nitqdən kiçik dil vahidlərinin, o cümlədən leksik, leksik- qrammatik və qrammatik formaların yaranması və mənim- sənilməsi məsələsi onları qətiyyən maraqlandırmamışdır. İstənilən səviyyəli dil vahidlərinin, eləcə də formaların yaranma və mənimsənilmə mexanizmi ilk dəfə olaraq bu tədqiqat əsərində elmi şəkildə tədqiqata cəlb olunur (s.96). AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 24 Formaların düzgün mənimsənilməsi ilə bağlı müəllifin fikri belədir ki, ümumi və aktiv dil sisteminin dərk olunan, yaradılan, ötürülən, qəbul edilən və mənimsənilən bütün tərkib hissələri, eləcə də bu proseslərin reallaşmasını təmin edən beyin fəaliyyət- ləri eyni dil daşıyıcılarında bənzər və ya identik olmalıdır. Dil ilə bağlı istifadə edilən ümumi və aktiv sistem termininin əsl mahiyyəti məhz budur (s.155). Formaların hərtərəfli təhlilini aparan M.B.Əsgərov belə bir nəticəyə gəlir ki: “leksik forma müstəqil gerçəklik elementinin dərk olunması nəticəsində yaranan birinci sıra intellekt obrazına, onu dildə əks etdirən müstəqil dil struktur vahidinə və ona ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazına; ... leksik-qrammatik forma əmələ gəldiyi forma ilə ortaq olan okkazional gerçəklik elementinə və birinci sıra intellekt obrazına, köməkçi morfem tipində müstəqil dil struktur vahidinə və ona ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazına; ... qrammatik forma abstrakt təsəvvür mahiyyəti daşıyan gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan birinci sıra intellekt obrazına, köməkçi morfem tipində dil struktur vahidinə və ona ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazına malikdir” (s.172-173). Bu tədqiqat əsərində nitqin kommunikativ, intellektual və kombinal növləri ayrı ayrılıqda nəzərdən keçirilir. “Biheviorizm”, “Neobiheviorizm” və “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi” kimi klassik psixolinqvistik istiqamətlər nitqin bu növlərindəki prinsipial fərqləri görə bilmir və bu səbəbdən də nitqin istənilən növünün eyni model və mexanizm əsasında formalaşdığını güman və bəyan edirdi. Məsələn, biheviorizm və neobiheviorizm tərəfdarlarına görə istənilən nitq stimula qarşı göstərilən reaksiyadır. Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin yaradıcısı olan A.A.Le- ontyevi isə nitq prosesinin fizioloji detalları yox, onların prinsipial quruluşu, onların tərkibində olub nitqin tipoloji aspektlərini təmin edən cəhətlər maraqlandırır (s.150). Nitqin qeyd edilən növlərinin prinsipial fərqi ilk dəfə olaraq məhz bu tədqiqat əsərində M.Əsgərov tərəfindən müəyyən edilir. Dərketmə və təfəkkür proseslərinin hansı fazasında nitqin hansı AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 25 növünün yaranması və nitqin passiv kommunikant tərəfindən dərketmənin hansı fazasında mənimsənilməsi məsələsinə də ilk dəfə olaraq məhz bu tədqiqat əsərində aydınlıq gətirilir. M.B.Əsgərov inandırıcı və məntiqi araşdırmalar nəticəsində belə bir qənaətə gəlir ki, ünsiyyətə xidmət edən nitq, yəni: “kommunikativ nitq dərketmə prosesinin dördüncü fazasında baş verən total modullaşma yolu ilə ... intellektual nitq isə ümumi dərketmə prosesinin ikinci aktında reallaşan sinktual dərketmə yolu ilə ... yaranır” (s.174-175). Hər iki nitq növünün yaranmasındakı ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, hər iki halda birinci sıra intellekt obrazları ikinci sıra intellekt obrazları şəklində modullaşır. Başqa sözlə desək, gerçəklik vahidləri ilə bağlı dərk edilmiş abstrakt təsəvvürlər həmin gerçəklik vahidlərinin adları ilə əvəz olunur. M.B.Əsgərov müxtəlif elm sahələrində yaranan yeni isti- qamətlərin dilçiliklə əlaqəsinin potensial imkanlarından bəhs edərək yazır: “Biz açıq texnoloji və yaradıcı dünyada yaşayırıq, klassik elmlərə əsaslanan dünya modelinə müasir mövqedən yanaşdıqda görürük ki, onu əsl təkamülün sadəcə karikaturasına bənzətmək olar... Eyni mövqedən dilin mahiyyəti haqqında mövcud olan klassik nəzəri müddəalara yanaşdıqda, onların da dilin əsl mahiyyətinin sxematik modelindən və ya karikaturasından başqa bir şey olmadığını görürük (s.155). M.B.Əsgərov öz nəzəri müddəalarını isbatı mümkün olan elmi mülahizələr bazasında qurur və onun fikrincə: dilin struktur vahidlərinin semiotikliyi, yəni həm formaya, həm də məzmuna malik olması onun dərk olunmuş gerçəklik elementlərinin beynimizdəki intellekt obrazları ilə bağlılığındadır. Əgər bir anlığa bu bağlılıq yox olsaydı, o halda dil mənasız və məzmunsuz söz və ya səs yığınından ibarət olardı. Yəni əgər bizim beynimizdə müstəvi formasında səthi və ayaqları olan masa kimi əşyaya ekvivalent olan birinci intellekt obrazı olmasaydı, oxudu- ğumuz və ya eşitdiyimiz “masa” sözü bizim üçün heç bir məna ifadə edə bilməzdi (s.150). M.B.Əsgərov nəzəri mülahizələrini qurarkən yəqinlik və Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|