Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- Həbib Zərbəliyev Azərbaycan Dillər Universitetinin Ümumi dilçilik kafedrasının professoru, filologiya elmlər doktoru
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 14 lərin, paradiqmaların hamısı beyin aktivliyi nəticəsində yaranmış dil struktur vahidləridir. Qəzetlərdə, jurnallarda kitablarda ... yazılan məqalələr, şeirlər, hekayələr, formasından, üslubundan və məzmunundan asılı olmadan hər cür yazılar, radioda, televiziyada ... yayımlanan verilişlər insanın beyin fəaliyyəti nəticəsində ya- ranmış yazılı və ya şifahi nitq nümunələridir. Bütün bunlar insan tərəfindən qəbul olunub mənimsənilmədikcə, yəni yenidən aktiv beyin fəaliyyətləri ilə birləşmədikcə ağ kağız üzərindəki mənasız qara əyri xətlərdən və efir boşluqlarında axan maqnit dalğaları selindən başqa bir şey deyil. Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən forma və ya nitq beyin aktivliyi nəticəsində yaranır və əsl mahiy- yətini beyin fəaliyyətləri ilə yenidən birləşdikdə qazanır. Bu sə- bəbdən qətiyyətlə deyə bilərik ki, nitqyaratma prosesinin nəticəsi olaraq meydana çıxan nitq, onun mənbəyi funksiyasını daşıyan dil struktur vahidləri, eləcə də onların bir fərd tərəfindən yaradılıb digər fərd tərəfindən mənimsənilməsini təmin edən beyin fəaliyyəti və təfəkkür prosesləri də ümumi və aktiv dil sisteminin ayrılmaz tərkib hissələridir. Qısa şəkildə belə deyə bilərik ki, dilin struktur vahidləri və beyin fəaliyyəti ümumi və aktiv dil sisteminin tərkib hissələridir” (s.164-165). Tədqiqatın analizinə yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, M.B.Əsgərov qarşısına qoyduğu vəzifələri uğurla yerinə yetirmiş, məqsədinə nail olmuşdur. Onun müstəqil psixoloji və linqvistik əsaslara, minimal vahidlərə və reallaşma mexanizminə malik olan linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi əsasında təkcə nitqin deyil, ixtiyari dil struktur vahidinin yaranma və mənimsənmə mexaniz- mini izah etmək mümkündür. Həbib Zərbəliyev Azərbaycan Dillər Universitetinin Ümumi dilçilik kafedrasının professoru, filologiya elmlər doktoru AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 15 LĠNQVĠSTĠKA VƏ PSĠXOLOGĠYANIN QOVġAĞINDA YARANAN YENĠ ELMĠ ĠSTĠQAMƏT Geniş mənada insan şəxsiyyəti biogenetik, sosiogenetik və psixogenetik elementlərin inteqral vəhdətidir. Məlumdur ki, insana münasibətdə müxtəlif anlayış və terminlər işlədilir: insan, fərd, fərdiyyət, şəxsiyyət. Görünür, şəxsiyyət insan varlığının müəyyən moduludur, yəni onun bir sıra keyfiyyət və vəziyyətinin təzahür formasıdır. İnsan ən ümumi anlayışdır. O, bioloji növün (homo sapiens) klassifikasiyası olmaqla, daha çox biososial kate- qoriyadır. Bioloji baxımdan “növ” – adam, psixoloji baxımdan isə “fərdiyyət” mənasında işlənilir. Fərd bioloji varlığın insan növüdür. Şəxsiyyət isə insanı digər bioloji canlılardan fərqlən- dirən sosial varlıqdır. Fəaliyyətin sosializasiyası prosesində insan şəxsiyyətə çevrilir, yəni şəxsiyyətin keyfiyyətləri sosial mühitdən, sosial-iqtisadi vəziyyətdən, mədəni səviyyədən və s. çoxsaylı sosial amillərdən asılıdır. J.Piaje öz çıxışlarından birində bildirirdi ki, cəmiyyətdə hər dəqiqə minlərlə vəhşi doğulur və sivilizasiya onlardan sosial varlıq formalaşdırır. Məhz bu deyilənlərdən də məlum olur ki, insan həm bioloji, həm də sosial, yəni biososial varlıqdır. Fərdiyyət isə insanın özünəməxsus, bənzərsiz, təkrarsız, fizioloji, somatik, psixoloji, sosial keyfiyyət və xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən canlı varlıqdır. Göründüyü kimi, insan son dərəcə mürəkkəb, bir çox hallarda ziddiyyətli, hətta özü-özü ilə daim mübarizə vəziyyətində olan varlıqdır. Ona görə də insanı öyrənən elmlərin sayı 300-ə çatsa da, insan haqqında tam, bitkin bir fikir söyləmək mümkün olmamışdır. Minilliklər boyu alim və mütəfəkkirlər insan haq- qında yüzlərlə fikir və mülahizə söyləmiş, nəzəriyyələr yarat- mışdır, lakin hələ də tam mənası ilə hamının qəbul etdiyi mövqe ortaya qoyulmamışdır. Bəziləri şəxsiyyətin formalaşmasında irsiyyətin, bəziləri mühitin, bəziləri də tərbiyənin rolunu həlledici saymışdır. Bundan başqa, belə bir mövqe də vardır ki, şəxsiyyət fəaliyyət və ünsiyyət prosesində formalaşır. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 16 M.Əsgərovun “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” adlı monoqrafiyası da fəaliyyət və ünsiyyət prosesi əsasında insanın nitqini, dilini və dili əmələ gətirən vahidləri öyrənməyə yönələn növbəti bir cəhddir. Bu monoqrafiya, əsasən, dil nəzəriyyəsinə, onun psixoloji problemlərinə, daha dəqiq desək psixolinqvistika sahəsinə aiddir. Monoqrafiyanın əvvəlində bir sıra psixolinqvistik nəzəriyyələr tənqidi şəkildə analiz edilmiş, daha sonra yeni bir psixolinqvistik istiqamətin nəzəri bazasını yaratmağa cəhd göstərilmişdir. Əvvəlcədən onu qeyd edək ki, bu cəhd kifayət qədər uğurlu hesab edilə bilər. Məlum olduğu kimi, psixolinqvistikanın Amerika və Av- ropadakı ən yayğın istiqamətləri “Biheviorizm” və “Neobihevio- rizm”dir. “Biheviorizm”in psixoloji əsasını D.Uotson tərəfindən irəli sürülən “stimul-reaksiya” sxemi, “Neobiheviorizm”in psixoloji əsasını isə Ç.Morrisin irəli sürdüyü “stimul-dispozisiya- reaksiya” sxemi təşkil edir. Rusiya və keçmiş MDB məkanında isə “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi” daha geniş yayılmışdır. Bu nəzəriyyənin istinad etdiyi psixoloji əsaslar L.S.Vıqotski və A.R.Luriyanın irəli sürdü- yü “fəaliyyət nəzəriyyəsi”dir. Son dövrlərdə koqnitiv psixologiya bazasında “Koqnitiv psixolinqvistika” istiqaməti də yaranıb inkişaf etməkdədir. Məşhur alimlər C.Freydman və R.Freyqer yazırlar: “Hər bir məşhur nəzəriyyəçi insan təbiətinin müəyyən bir cəhətini aydınlaşdırmışdır. Hesab edirik ki, hər bir nəzəriyyəçi özlüyündə haqlıdır. Onların əksəriyyətinin səhvi ondan ibarətdir ki, yalnız özlərinin baxış və yanaşmalarının ümumi, hərtərəfli, doğru olduğunu zənn edirlər. Fikrimizcə, nəzəriyyəçilər bütövün və ya tamın bir hissəsi haqqında dərin təsəvvürə malikdirlər. Onlar inanmaq istəmirlər ki, dedikləri tamın sadəcə bir hissəsidir. Düşünürlər ki, dedikləri ya tamdır, ya da tamın əsas hissəsidir”. Eyni fikirləri həm “Biheviorizm”, həm “Neobiheviorizm”, həm “Psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsi”, həm “Koqnitiv psixo- logiya” tərəfdarlarına, həm də bu tədqiqat əsərində yeni bir istiqamətin nəzəri bazasını yaradan müəllifə aid etmək olar. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|