Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 8 Dilin başa düşülməsi prosesinin öyrənilməsi “nitqi dinləyərkən insanlar nə edirlər?”, “dil informasiyası necə saxlanır?” sualına cavab verməyə yönəlmişdir. Morfofonoloji səviyyədə nitq siqnalının akustik xarakteristikaları mental leksikonda 1 sözlərin axtarılması üçün zəruri olan təsəvvürlərə çevrilməlidir. Bundan sonra tanınmış sözlər cümlənin sintaktik analizi mərhələsinə daxil olur və sonda nitqin semantik interpretasiyasını müəyyənləşdirir. Cümlənin sintaktik analizinin psixolinqvistik modelləri üçün mərkəzi problem insanların cümlənin strukturunu təqdim etmək üçün sözləri sintaktik ağacda necə birləşdirmələri məsələsidir. Sintaktik analizi xarakterizə edən analitik əməliyyatların tədqiqi zamanı ən əlverişli material sintaktik cəhətdən çoxmənalı cümlələrdir. Sintaktik analiz komponentinin yerini müxtəlif şəkildə müəy- yənləşdirən iki əsas istiqamət mövcuddur: modulyar və qarşılıqlı asılılıq. Modulyar istiqamətin tərəfdarları hesab edirlər ki, dili ba- şa düşmə aparatı öz funksiyalarını bir-birindən asılı olmadan ciddi ardıcıllıqla həyata keçirən modullardan ibarətdir. Bu zaman cümlənin sintaktik analizi semantik analizdən əvvəl baş verir. Qarşılıqlı asılılıq istiqamətinin tərəfdarlarının fikrincə, cüm- lənin sintaktik analizi semantik və praqmatik informasiya ilə müəyyənləşdirilir, başqa sözlə, cümlənin sintaktik strukturu ilk növbədə arqumentlərin (aktantların) tərkibini müəyyənləşdirən və ciddi şəkildə semantik kontekstlə məhdudlaşan feildən asılıdır. Hesab olunur ki, cümlənin sintaktik analizinin özü paralel, ardıcıl və gecikmə kimi üç fərqli üsulla həyata keçirilə bilər. Bu üç fərqli üsul cümlənin sintaktik analizinin üç başlıca modelinin fərqlərini 1 Mental leksikon insanın sözlər, onların mənaları və öz aralarında qarşılıqlı əlaqələri haqqında biliklərinin məcmusudur. Mental leksikon sözlərin fonoloji, orfoqrafik və semantik xarakteristikalarının qaydaları üzrə qurulmuşdur. Mental leksikonda sözlərin axtarışı yalnız sözün bu daxili xarakteristikalarından deyil, həm də sözün işlənmə tezliyi və kontekstin təsiri kimi zahiri xarakteristikalardan asılıdır. Psixolinqvistlərin cavab tapmağa cəhd etdikləri əsas məsələlər mental leksikonda lüğət məqaləsinə müraciətin necə reallaşması və sözün tanınmasının necə baş verməsidr. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 9 müəyyən edir: E.Gibson modeli (paralel analiz), L.Frazerin Yanılma və B.Pritçettin Baş söz modeli (ardıcıl analiz) və P.Qorellin Struktur determinizm modeli (gecikmə ilə analiz). Sadalanmış bu problemlər ətrafında saysız-hesabsız tədqiqatlar aparılmış, çoxlu sayda və bir çox hallarda bir-birinə tam zidd olan nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Hər bir nəzəriyyə də, şübhəsiz, konkret arqumentlərə əsaslanmışdır. Nitqin yaradılması və qavranması, dilin başa düşülməsi və mənimsənməsi ilə bağlı bu nəzəriyyələrin hansının ən doğru olduğunu demək çətindir. Bununla belə, onlar arasında inandırıcı nəzəriyyələrin olmadığını demək doğru olmazdı. M.Əsgərovun “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi”nə də biz burada heç də hamısını xatırlatmadığımız həmin nəzəriyyələr, konsepsiyalar, tədqiqat istiqamətləri müstəvisində yanaşmışıq. Müəllif ona məlum olan psixolinqvistik nəzəriyyə və konsepsiya- ları tənqidi şərh etmiş, onların müsbət və mənfi tərəflərini müəy- yənləşdirməyə çalışmış və öz konsepsiyasını təqdim etmişdir. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinin əvvəlki konsepsiya- lardan əsas fərqi onun psixoloji əsasındadır. Məsələn, bihevio- ristlər “stimul-reaksiya” sxeminə, neobihevioristlər “stimul-dispo- zisiya-reaksiya” sxeminə, nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin müəllifi “psixoloji fəaliyyət” sxeminə əsaslanırdılarsa, M.Əsgərov özündə bu nəzəriyyələrin sintezini ehtiva edən “stimul-kod-fəaliyyət” sxeminə əsaslanır. Bihevioristlər nitqi stimula qarşı göstərilən reaksiya, neobihe- vioristlər nitqi stimula qarşı göstərilən, lakin daha uyğun şəraitdə reallaşan reaksiya hesab edirlər. Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin müəllifi nitqi sözdə tamamlanan fikir hesab edərək, sözü həm nit- qin, həm də təfəkkürün vahidi adlandırır. M.Əsgərovun fikrinə görə, nitqi stimula qarşı verilən reaksiya səviyyəsinə qədər bəsitləşdirmək doğru olmadığı kimi, onu dərk- etmə və təfəkkür proseslərinə bərabərləşdirmək, nitqin yaran- masını təfəkkür prosesinin özü ilə eyni səviyyədə tutmaq da doğru olmazdı, çünki nitqyaratma prosesi bəsit bir reaksiya olmadığı kimi, ən ali şüur fəaliyyəti olan təfəkkür prosesi də deyildir. Onun AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 10 qənaətincə, nitqyaratma prosesi təfəkkür prosesi ilə nə qədər yaxından bağlı olsa da, ən çoxu onun yaratdığı son məhsul ola bilər, lakin heç bir halda təfəkkür prosesinin özü ola bilməz. Göründüyü kimi, “stimul-kod-fəaliyyət” sxemində müəllif bi- heviorizm, neobiheviorizm və nitq fəaliyyəti nəzəriyyələrini yaradıcı şəkildə sintez etmişdir (s.92). Biheviorizm və neobiheviorizm nəzəriyyələrinin minimal vahidləri müəyyən edilərkən “dərk edilən minimal vahid” və “dərketmənin reallaşmasını təmin edən minimal vahid” arasında heç bir fərq qoyulmamışdır. Hər iki anlayışı eyni bir terminlə bəzi tədqiqatçılar “təfəkkür elementi”, bəziləri “diferensial element”, bəziləri isə “kinakem” adlandırır (s.49). Nitq fəaliyyəti nəzəriyyə- sində isə istinad edilən minimal vahid “fəaliyyət” kimi təqdim olunur. Bu nəzəriyyənin yaradıcısı A.A.Leontyev L.S.Vıqotskinin belə bir fikrinə istinad edir: “təfəkkür və nitqin öyrənilməsinin dönüş nöqtəsi odur ki, tamı tərkib hissələrinə deyil, onun bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən vahidlərə ayıraraq öyrənmək lazımdır… Psixologiya tamı daxili elementlərinə parçalayaraq öyrənmə metodundan əl çəkməli və onu vahidləri əsasında öyrən- məlidir” 1 . Həmin fikri nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin əsas istinad nöqtəsi kimi qəbul edən A.A.Leontyev “fəaliyyət”i bu nəzəriy- yənin minimal vahidi elan edərək hər bir kiçik fəaliyyətin daha böyük fəaliyyəti əmələ gətirən minimal vahid olduğunu sübut et- məyə çalışır. Digər psixoloji fəaliyyətlərdə olduğu kimi, nitqya- ratma fəaliyyətində də hər bir kiçik addım, hər bir kiçik mərhələ daha böyük mərhələnin daxili elementi, minimal vahidi hesab olunur. A.A.Leontyev bunu bir-birinin içində olan matryoşkalara bənzədir. Bu monoqrafiyada M.B.Əsgərov irəli sürdüyü konsepsiyanın minimal vahidlərini belə müəyyən edir: dərk olunan minimal vahid “gerçəklik elementi”, dərketmənin reallaşmasını təmin edən minimal vahid isə “intellekt obrazı”dır. O, haqlı olaraq qeyd edir ki, gerçəkliyi insanın bir anda və tam şəkildə dərk etməsi 1 Л.С.Выготский. Психология. М., 2000, c.268 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|