ĠAMĠl rəhmanzadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 təəssüflə qeyd etməliyik ki, son zamanlar Gürcüstanın bəzi ictimai-siyasi dairələrində Azərbaycanın ayrılmaz parçası olan şimal-qərb bölgəsinə, həmçinin David-Qareci monastırı ərazisinə və bəzi digər torpaqlarımıza qarşı açıq və üstüörtülü formada iddialar irəli sürülməkdədir. Bu nöqteyi-nəzərdən sözügedən problemin tarixinin öyrənilməsi həmin iddiaların tutarsızlığının da bariz şəkildə üzə çıxarılmasına imkan verir. 1918-ci ildən etibarən Zaqatala bölgəsi ilə bilavasitə əlaqədar olan bir başqa ixtilaf da inkişaf edirdi. Bəlli olduğu kımi, çarizm Qafqazın inzibati-ərazi bölgüsünü həyata keçirərkən, bir çox hallarda diyarın tarixi, etnokonfessional və təsərrüfat xüsusiyyətlərini nəzərə almırdı. Ona görə də Azərbaycanın qədim tarixi vilayətləri rus inzibati idarəçiliyi tərəfindən süni surətdə yaradılmış müxtəlif quberniyalar arasında «paylaşdırılmışdı». Bu tip inzibati vahidlərin təşkili çox vaxt çarizmin strateji planlarından irəli gəlirdi: o, Cənubi Qafqazda «etibarsız» hesab etdiyi müsəlman əhalisinin pay çəkisini və siyasi nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqla, və əksinə, regionda xristian elementinin sayını artırmaqla öz siyasi- sosial dayaqlarını möhkəmləndirməyə can atırdı. Belə ədalətsizliklə Zaqatala dairəsinin əhalisi də üzləşmişdi: yerli təsərrüfat xüsusiyyətlərinə məhəl qoyulmadan inzibati sərhədlərin ixtiyari (özbaşına) təsbiti nəticəsində Car-Balakən camaatlıqlarına və İlisu sultanlığına məxsus nəhəng torpaq massivləri Tiflis quberniyasının Sığnaq qəzasına daxil edilmiş, yaxud da inzibati və ya təsərrüfat baxımından həmin quberniyanın müvafiq təsisatlarının sərəncamına verilmişdi. Çarizmin bu «inzibati xətası» 1918-ci ildə böyük siyasi anlam kəsb etdi: Gürcüstan Zaqatala kəndlilərinin əsrlər boyu sahib olduqları şumluqları, örüşləri, biçənəkləri, meşələri özününküləşdirməyə başladı. Yeni «status kvo»nun rəsmi təsbiti və zaqatalalıların mübahisəli ərazilərdən sıxışdırılıb çıxarılması isə artıq regionun sovetləşməsindən sonraya - 20-30-cu illərə təsadüf edirdi. Azərbaycan tarixçilərinin qarşısında hal-hazırda duran mühüm vəzifələrdən biri də sanballı elmi-metodoloji bazaya istinad edən Vətən tarixinin və tarixi coğrafiyasının işlənib hazırlanmasıdır: bu zaman son iki yüz ildə Şimali Azərbaycandan qopardılmış iri tarixi vilayətlərlə yanaşı, müxtəlif bölgələrimizin miqyas etibarı ilə daha kiçik, fəqət bundan önəmi heç də əksilməyən çoxsaylı torpaq sahələrinin qonşularımız tərəfindən mənilsənilməsi tarixinin araşdırılması həm elmi-tədqiqat, həm də elmi-praktiki cəhətdən əhəmiyyət və aktuallıq kəsb edir. Beləliklə, əsərdə Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri kontekstində «Zaqatala məsələsi» kimi işarələdiyimiz ərazi və etnososial səciyyəli münaqişənin tədqiqi nəzərdə tutulmuşdur. Bu zaman sözügedən problemin iki süjet xətti qeyd olunmalıdır: 1) Zaqatala dairəsinə Gürcüstanın iddiası (mahalın siyasi mənsubiyyəti mübahisə predmeti kimi), 2) Zaqatala kənd icmalarının «Çiaur meşə 11 məntəqəsi» adlanan ərazidə (indiki Laqodex rayonu) və Şirək çölündə - Alazanyanı vadidə olan torpaq sahələri mübahisə predmeti kimi. Bəhs etdiyimiz münaqişə xronoloji baxımdan mahiyyətcə bir-birindən fərqlənən iki dövrə ayrılır: regionun sovetləşməsinədək və ondan sonrakı dövrlər. Yeri gəlmişkən, tədqiqatın xronoloji çərçivəsi kimi 1917-1930-cu illərin əvvəllərinin seçilməsi təsadüfi deyildir: «Zaqatala məsələsi» kimi işarələdiyimiz konfliktoloji problem, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, məhz 1917-ci ildən Rusiya məkanını çulğalamış arxitektonik səciyyəli və miqyaslı proseslər nəticəsində aktuallıq kəsb etmişdi. Cənubi Qafqazın sovetləşməsindən sonra, 1921-ci ilin iyulun 5-də imzalanmış N.Nərimanov-F.Maxaradze sazişi ilə Gürcüstan Zaqatala mahalına olan iddialarından rəsmən imtina etdi: hərçənd sonralar, ələlxüsus da 40-cı illərdə gürcü tərəfi məsələyə yenidən baxılmasına cəhdlər etmişdi. Tədqiqatın xronoloji cəhətdən 30-cu illərin əvvəllərinədək izlənilməsi məntiqi münaqişənin «mübahisəli torpaq sahələri» adlandırdığımız süjet xəttinin inkişafından irəli gəlirdi. Məsələ ondadır ki, Cənubi Qafqaz Şuraları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyəti 1925-ci ildə «mübahisəli sahələrin» Gürcüstana verilməsi haqqında qərar çıxarsa da, məsələ ilə bağlı diskussiyalar, müzakirələr, həmçinin münaqişə ocağında gərginlik bütün 20-ci illər boyu davam etmişdi. Yalnız 30-cu ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanları məsələyə dair müzakirələrə son qoymuş və həmin ərazilərin Gürcüstan tərkibində saxlanılması haqqında qəti qərar qəbul etmişdi. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, Azərbaycan tarixşünaslığında sözügedən mövzuya, ələlxüsus da «mübahisəli torpaqlar» adlandırdığımız məsələyə həsr olunmuş xüsusi elmi iş yoxdur, hərçənd mövzunun ayrı-ayrı aspekt və süjetləri tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Məsələn, Azərbaycanın müvafiq olaraq 1918-1920-ci və 1920-1922-ci illərdə xarici siyasətini və beynəlxalq vəziyyətini araşdıran N.Nəsibzadənin və M.Qasımovun monoqrafiyalarının Gürcüstanla müna- sibətlərdən bəhs edən xüsusi bölmələrində Zaqatala mahalına dair gürcü iddialarına da toxunulur. 1 Fəqət onların sözügedən süjet haqqında təhkiyəsi qarşılarına qoyduqları tədqiqat vəzifəsi səbəbi ilə fraqmentar və müəyyən mənada səthi xarakter daşıyır. Elmi planda bu əsərlərdə güclü ideoloji meyil duyulur. Bu yaxınlarda Moskvada R.S.Mustafazədinin 1918-1922-ci illərdə Azərbaycan-Rusiya münasibətlərini araşdıran əsəri işıq üzü görmüşdür. 2 Monoqrafiyanın aprel çevrilişi sonrası regionda təşəkkül tapmış mürəkkəb xarici- siyasi durumdan bəhs edən bölümündə müəllif «Zaqatala məsələsinə» də toxunmuşdur. Müəllif Rusiya arxivlərindən məsələyə dair bu çağadək istifadə edilməmiş və ya az bəlli olan materialları elmi dövriyyəyə cəlb etmişdir. Onun gətirdiyi materiallar Azərbaycanın sovetləşməsindən sonra Zaqatala mahalının mənsubiyyəti məsələsinin aktuallaşmasının müəyyən aspektlərini aydınlaşdırmağa imkan verir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|