Anar İsayev Ramil Rəhimov

 
177 
 
torpaqları hesabına özlərinə dövlət yaratmağa çalışan ermənilər fürsəti əldən verməyərək, II İrakli ilə yaxınlaşmağa 
başladılar.  Ermənilərin  «Böyük  Ermənistan»  dövləti  yaratmaq  xülyası  «xristian  himayəçiliyi»  pərdəsi  altında 
müstəmləkəçilik siyasəti yeridən Rusiyanın mənafeyinə uyğun gəlirdi. Yaxın Şərqi və Hindistanı işğal etmək istəyən 
Rusiya ermənilərin havadarı rolunda çıxış edərək onlardan bir alət kimi istifadə edirdi. 
II  Yekaterina  hökuməti  Cənubi  Qafqazda  «erməni  dövləti»  yaratmaq  ideyasını 
real  laşdırmağa  çalışırdı.  Rusiya  erməniləri  bu  torpaqlarda  özünün  etibarlı  dayağına 
çevirmək  istəyirdi.
 
Rusiyanın  planlarından  xəbərdar  olan  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar 
onu  qabaqlamaq  üçün  Cənubi  Qafqaza  yürüş  etdi.  1795-ci  ildə  Ağa  Məhəmməd  xan 
Qacarın Şərqi Gürcüstana yürüşü Rusiyanın Cənubi Qafqaza hücum etməsi üçün bəhanə 
oldu. 1796-cı ilin yazında rus ordusu Valerian Zubovun başçılığı ilə Cənubi Qafqaza 
və  Azərbaycana  yürüşə başladı. Lakin  1796-cı ilin noyabrında II Yekaterina qəflətən 
vəfat etməsi və Rusiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə münasibətlərinin gərginləşməsi rus 
qoşunlarının  Cənubi  Qafqazdan  geri  çağırılmasına  səbəb  oldu.  Beləliklə,  XVIII  əsrin 
sonlarında  Cənubi  Qafqazın  Rusiya  tərəfindən  işğal  edilməsi  və  çarizmin  öz 
planlarını gerçəkləşdirməsi mümkün olmadı. 
QEYD
:
  Yeni  dövrdə  Qafqaz,  Mərkəzi  Asiya,  Sibir,  Volqaboyu  və  Ural  türklərinin  tarixi  üçün  müəyyən 
oxşar  cəhətlər  var  idi.  Belə  ki  bu  dövrdə  həmin  xalqların  vahid  siyasi  birliyi  yox  idi,  Rusiyanın  işğalına  məruz 
qalmışdılar, Rusiya  müsəlman  müsəlmanlara  qarşı zorla  xristianlaşdırma  siyasəti həyata keçirirdi, əhali Rusiyanın 
müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Valerian Zubov 
 
 
Valerian Zubov 

---

 
178 
 
Türk və Şərq xalqlarının mədəniyyəti 
 
Səfəvi və Əfşar imperiyalarında mədəniyyət 
XVII-XVIII  əsrlərdə  Azərbaycanda  elmin  inkişafında  canlanma  olmuşdu.  XVII-XVIII  əsrlərdə  Səfəvi  və 
Əfşar imperiyalarının ərazisində maarifçilik sahəsində inkişaf davam etməkdə 
idi. Tarix və coğrafiya elmləri daha 
yaxşı  inkişaf  etmişdi. 
1560-1634-cü  illərdə  yaşamış  tarixçi  İsgəndər  bəy  Münşinin  əsərləri  Yaxın  Şərq  və  türk 
tarixinə dair qiymətli mənbələrdir. Mirzə Məhəmməd fəlsəfəyə, astronomiyaya və riyaziyyata, Yusif Qarabaği isə 
məntiq, hüquq və astronomiyaya aid əsərlər yazmışlar. Bu əsrdə Azərbaycan tarixinə dair  «XVIII yüzillikdə Car 
müharibələri salnaməsi» yazılmışdır. 
Nadir şah haqqında əsərlər yazan tarixçilər arasında Mirzə Mehdi xan şahın 
bütün yürüşlərində onu müşayiət etmiş və «Dünyanı fəth edən Nadirin tarixi» əsərini yazmışdır. 
Nadir şahın müasiri olan Məhəmməd Kazımın əsəri isə «Dünyanı bəzəyən Nadirin tarixi» adlanır.  Bu əsərdə 
İranın həmin dövrdəki daxili vəziyyəti haqqında xeyli məlumat verilib. Mütəxəssislər bu cəhətinə görə Məhəmməd 
Kazımın əsərini daha dəyərli hesab edirlər. 
XVIII əsrdə  iqtisadi və siyasi tənəzzül  memarlığın inkişafına  mənfi təsir göstərsə  də, bu sahədə  müəyyən 
irəliləyişlər  də  olmuşdu.  Bu  dövrdə  Səfəvi  və  Əfşar  imperiyaları  ərazisində  tətbiqi  sənətkarlığın  yüksək  inkişaf 
etdiyi  dövrdür.  Azərbaycan  və  İran  sənətkarlarının  hazırladığı  gümüş  məmulatlar,  xalçalar,  parçalar  bütün 
dünyada məşhur idi. 
Dövrün tanınmış rəssamları olan  Məhəmməd  Zaman  Təbrizinin  və  Mülkünün  əsərlərində  Şərq və  Qərb 
rəssamlıq məktəbi ənənələri özünü göstərirdi.  
Dövrün  məşhur şairləri isə   Məcmər, 
Arif Şirvani, Arif  Təbrizli, Xəstə  Qasım,  Şəkili Nəbi, Molla Vəli 
Vidadi və Molla Pənah Vaqif  
və həmin dövrə dəbiyyatında satiranın əsasını qoyan
 Cəndəqi idilər. Həmin dövrdə 
ölkəmizdəki  hər  bir  məktəbin,  mədrəsənin  öz  kitabxanası  var  idi.  Ərdəbildəki  Şeyx  Səfi  kitabxanası  daha  çox 
şöhrət qazanmışdı. 
Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanda və İranda meydan tamaşaları və kukla teatrları geniş yayılmışdı. 
Şəkidəki xan sarayı XVIII əsr Azərbaycan və dünya memarlığının ən dəyərli incilərindən biridir. 
 
Hindistan mədəniyyəti 
XVII-XVIII  əsrlərdə  Hindistanda  bir  çox  yeni  mədrəsələr  açıldı.  Mədrəsələrə  Moğol  imperatorları  və  iri 
feodallar qəyyumluq edirdilər. Burada ilahiyyatla  yanaşı, riyaziyyat, astronomiya, tibb və digər dünyəvi elmlər də 
öyrədilirdi. Mədrəsələrin ən məşhurları Dehlidə və Aqrada yerləşirdi. 
Ölkədə ədəbiyyat və riyaziyyat sahəsində çalışan alimlərin uğurları daha böyük idi. Memarlığın inkişafı yüksək 
səviyyəyə  çatmışdı.  Memarlıq  abidələri  içərisində  məscidlərin  xüsusi  yeri  vardı.  Dehlidəki  Cümə  məscidi, 
Vicapurdakı, Qolkonddakı məscidlər ən yaxşı memarlıq nümunələri sayılırdı. 
Hind miniatür rəssamlıq məktəbinin ən yaxşı nümunələri isə həmin dövrün bizə gəlib çatan kitablarında öz 
əksini tapmışdı. 
İngiltərə və Fransa ilə əlaqələrin yaradılması Hindistan mədəniyyətinə müsbət təsir 
göstərməklə  yanaşı,  avropalılara  bu  zəngin  mədəniyyətlə  tanış  olmağa  şərait  yaratdı. 
Uilyam  Consun  1784-cü  ildə  yaratdığı  «Benqal-Asiya  cəmiyyəti»  bu  işdə  böyük  rol 
oynadı. Sonralar bu cəmiyyəti Kral cəmiyyəti adlandırdılar. 
Çoxdilli hind poeziyasında sadə xalqın arzu və ümidləri, feodallara qarşı mübarizəsi 
təsvir  olunurdu.  Bu  dövrdə  benqaliyalı  Əbdül  Qadir  Bedilin  şeirləri  geniş  yayılmışdı. 
Maratx dilində yazan şair Tuka Ramın əsərləri bu gün də maraqla oxunur. 
Hindli sənətkarlar fil sümüyündən və ağacdan naxışlı əşyalar düzəldir, gözəl metal 
məmulatlar  və  saxsı  qablar  hazırlayırdılar.  Rəqs,  musiqi  ölkənin  ən  inkişaf  etmiş  sənət 
sahələri idi. Bu dövrdə Hindistanda yeni tipli teatrın əsası qoyulmuşdu. 
 
 
 
 
 
 
Dehlidəki  Cümə  məscidi  hazırda  Delhinin  ən  başlıca 
məscidlərindən  biridir.  Məscid  1650-1656-cı  illərdə  Moğol 
hökmdarı  Cahan  şah  tərəfindən  inşa  etdirilmişdi.  Təkcə 
məscidin  həyətində  eyni  zamanda  iyirmi  beş  min  insan  namaz 
qıla  bilir.  Bu  gün  də  Məsciddə  maral  dərisinə  yazılmış  qədim 
Qurani Kərim və bir çox tarixi sənədlər saxlanılır. 
 
 
 
Tuka Ram 

---