92
Böyük Monqol imperatorluğu
Monqolların yaşadığı ərazi və onların məşğuliyyəti
Monqollar qədim zamanlardan Mərkəzi Asiyanın geniş çöllərində
(
Kulun-Bugir gölündən başlayaraq Altay
dağlarının qərb ətəklərinədək olan ərazilərdə) yaşayırdılar. Monqolların əsas məşğuliyyəti
köçəri maldarlıq idi.
XII əsrdən başlayaraq: monqollara
aiddir:
Monqollar arasında
qəbilə münasibətləri (ibtidai icma quruluşu) dağılmağa başladı.
Qəbilələr dağıldıqdan sonra
hərbi təşkilatlar olan
ordular - birləşmələr yarandı.
Ordunun başında duran
hərbi rəislər – xan titulu daşıyan
bahadırlar və
noyonlar köçmənləri öz hökmranlığı
altında birləşdirdilər.
Köçəri
maldar tayfalar noyon, bahadır və xanlara məhsulla
töycü ödəməyə başladılar.
Beləliklə XII əsrdə monqollar arasında
feodal münasibətləri yarandı.
Monqol dövlətinin yaranması (1206)
1206-cı ildə Onon çayı sahilində
monqol və türk tayfa əyanlarının
qurultayı keçirildi. Onon çayı qurultayında:
Monqol dövləti yaradıldı.
Temuçin
böyük xaqan seçildi və Çingiz adlandırıldı
.
Monqol dövlətinin ilk paytaxtı
Qaraqorum şəhəri olmuşdu.
Monqol dövləti
hərbi demokratiyanı özündə birləşdirən
feodal dövləti idi.
Monqol dövlətində
ilk
qanunlar toplusu (məcəlləsi)
«Böyük Yasa»
adlanırdı.
«Böyük Yasa» Çingiz xanın dövründə yaradılmışdı.
«Böyük Yasa»
da:
Monqolların
feodal münasibətlərinə keçməsi öz əksini tapmışdı.
Feodalların imtiyazlarından,
mülkiyyət, vergi və idarəçilik
sistemindən bəhs olunurdu.
Çingiz xanın güclü ordu qurması
Çingiz xan (1206-1227) qısa vaxt ərzində monqol, həmçinin qonşu türk tayfalarını birləşdirdi və
geniş işğallar
üçün güclü ordu yaratdı.
Çingiz xan bu
məqsədlə itaət altına alınan bütün torpaqları verdikləri əsgərlərin sayından asılı
olaraq
tümənlərə, minlərə və
yüzlüklərə böldü,
tayfa başçılarını, hakimləri və noyonları
tümənbaşı, minbaşı, yüzbaşı təyin
etdi.
Tümən rəisləri, minbaşılar və yüzbaşılar Çingiz xanın
vassalları idi. Çingiz xanın dövründə monqol qoşununun
özəyini
çevik süvarilər təşkil edirdi.
Çingiz xan güclü
süvari ordu ilə yanaşı,
xüsusi qoşun növü də yaratdı. Monqol
ordusu
divardeşən, daş və yanan maye atan mancanaqlar - qurğular ilə təmin edilmişdi.
Çingiz xanın özünəməxsus hərbi
strategiya və taktikası var idi. Çingiz xanın hərbi
strategiya və taktikasının əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılar idi:
Dəqiq kəşfiyat məlumatları toplamaq.
Düşmənin qüvvələrini parçalamaq.
Çoxsaylı süvari dəstələrlə gözlənilmədən hücuma keçmək.
Çingiz xan
93
Monqol istilaları. Çingiz xanın hərbi yürüşləri
Çingiz xan dövləti
qurduqdan sonra
qalibiyyətli
hərbi yürüşlərə başladı.
Monqolların hərbi yürüşləri nəticəsində:
1207-1211-ci illərdə
Sibir və Şərqi Türküstanda yaşayan
qırğız, merkit,
bunyak və
uyğur tayfaları
monqollara
tabe edildi.
1211-ci ildə
Şimali Çin işğal edildi.
1215-ci ildə Pekinin monqollar tərəfindən tutulması ilə
Şimali Çinin işğalı
başa çatdırıldı.
1219-1221-ci illərdə monqol ordusu zəngin Xarəzmşah şəhərlərini (
Otrar, Buxara, Səmərqənd, Üzgənc, Mərv
və.s)
ələ keçirdi
.
1220-1222-ci illərdə monqol orduları Cəba və Sabutayın başçılığı ilə Cəlaləddini təqib edərək
Şimali İran və
Cənubi Qafqaza yürüş etdilər.
Monqolların Azərbaycana, İrana və Cənubi Qafqaza kəşfiyyat yürüşləri
gələcəkdə yeni ərazilərin işğalı üçün zəmin yaratdı.
Monqo dövlətinin parçalanması
1227-ci ildə Çingiz xan vəfat etdi. Çingiz xan hələ sağlığında dövlətin ərazisini övladları arasında
dörd ulusa
bölmüşdü.
Çingiz xanın vəfatından sonra
imperiya bir müddət bütövlüyünü saxladı.
XIII əsrin ikinci yarısında,
Xubilay xanın dövründə Monqol imperatorluğunda hakimiyyət uğrunda mübarizə
gücləndi.
Xubilay xanın (1264-1294) hakimiyyəti dövründə:
Paytaxt Qaraqorumdan
Pekinə (1264) köçürüldü.
Çinin Cənub hissəsi
istila
edildi.
XIV əsrin əvvəllərində Monqol dövləti parçalandı və ərazisində ayrı-ayrı dövlətlər yarandı.
XIII əsrin 40-50-ci
illərində Çingiz xanın nəvələri görkəmli sərkərdə
Batı xan və
Hülakü xan Qaraqoruma tabe olan güclü dövlətlər
yaratdılar.
Monqol
imperatorluğu
Onon qurultayı nəticəsində yaranmışdı
Qanunlar küllüyyatı
«Böyük Yasa
»
adlanırdı
Bütün Çini istila
etmişdi
Dövlət dörd ulusa bölünürdü
1207-1211-ci illərdə monqolların itaət altına aldığı xalqlar
uyğurlar
buynaklar
qırğızlar
merkitlər
Çoxsaylı süvarilərlə qəfildən hücuma keçmək
Düşmənin qüvvələrini parçalamaq
Dəqiq kəşfiyat məlumatları
toplamaq
Çingiz xanın
hərbi strategiyası
