Andijon mashinasozlik instituti iqtisodiyot fakulteti

1.2 Yoshlar bandligini ta’minlashning zaruriyati, mazmun va mohiyati.
Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining eng muhim jihatlaridan biri bo‘lib, u mehnat masalalari bilan bog‘liq muammolarni hamda mehnatga bo‘lgan taklif va talablarni qondirish yo‘llarini ochib beradi. Ish bilan bandlik kishilarning ish joylari qayerdaligidan qat’i nazar, ijtimoiy foydali mehnatda qatnashish yuzasidan o‘zaro kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaridir. Ish bilan bandlik munosabatlari, mehnatga layoqatli kishilarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mehnatda qatnashishini ko‘rsatadigan ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichdir.
«Bugungi kunda respublikamizda 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar soni 18 milliondan oshdi. Bu esa mamlakatimiz aholisining 55 foizi degani. Hozirgi kunda yoshlar orasida ishsizlik darajasi 17 foizni yoki 844 ming nafarni tashkil etmoqda»
Mamlakatimizda yoshlar bandligi masalasi, ayniqsa ularni ishga joylashtirish – bu davlat ahamiyatiga molik masala, chunki aynan yoshlar mamlakat kadrlar salohiyatini tashkil qiladi. Yoshlar bandligini ta’minlash davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining dolzarb va uzoq muddatli vazifasi hisoblanadi. Bugungi kunda inson salohiyatining raqobatbardoshligini oshirish ko‘p jihatdan yoshlar mehnatidan foydalanish sohasidagi milliy strategiyaga bog‘liqdir. Mehnat bozoridagi yoshlar bandligini ta’minlash zarurati – bu mamlakat kelajagi ekanligi va butun jamiyatning istiqboldagi rivojlanishi ular faoliyatining boshlang‘ich sharoitlariga bog‘liqligi bilan belgilanadi.
So‘ngi yillarda mamlakatimizda aholini ayniqsa yoshlarni ish bilan bandligini ta’minlash ularda tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash hamda uni amalga oshirishga moliyaviy ko‘maklashish borasida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-dekabrdagi “Mahallada tadbirkorlikni rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash va kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi PF-29-son Farmonini qabul qilinishi yoshlarni daromadli mehnat bilan bandligini ta’minlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish, mahallabay ishlash tizimini yangi bosqichga olib chiqish orqali kambag‘allikni qisqartirish, ularda tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashda keng imkoniyatlarni yaratdi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda mamlakatimizda yoshlar bandligini ta’minlash, ayniqsa doimiy daromad manbalariga ega bo‘lishga ko‘maklashish maqsadida davlat byudjeti hisobidan subsidiyalar ajratish tizimi yo‘lga qo‘yilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 2022 yil 17 yanvardagi 24-sonli qaroriga muvofiq, yangi limonzorlar barpo etish va ko‘chatlar xarid qilish bilan bog‘liq xarajatlar har bir sotix uchun 300 ming so‘mgacha miqdorda subsidiya sifatida qoplab beriladi.
Yoshlar mehnat bozorida munosabatga kirishar ekanlar, o‘zlari uchun maqbul ish topish, ish o‘rni, shart-sharoitlari, kasb-kori nufuzi, mehnat jarayonining intensivligi, davomiyligi bilan bog‘liq ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy muammolarga to‘qnash keladilar. Bugungi yoshlarning bozor iqtisodiyoti sharoitlarida jamiyatda o‘z o‘rnilarini topishlari, mehnat bozori talablariga javob berishga tayyorliklari o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
Bu borada rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Rivojlangan mamlakatlarda davlat ish bilan bandlik xizmatini ishsiz yoshlarning raqobatbardoshligining oshishini doimo rag‘batlantirib keladi. Buning uchun yoshlarining malakasini oshirish bo‘yicha bandlik xizmatlari tomonidan turli tadbirlarning amalga oshirilishi, yoshlarning malakasini oshirish yoki yangi kasbga o‘rganishi uchun shart-sharoitlar yaratish, ularni o‘z malakalarini oshirish yoki yangi kasb o‘rganishni tizimli yo‘lga qo‘yish va shu asosda ularning ish bilan bandligini, shu jumladan, faol ish bilan bandlik siyosatining yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishiga yo‘naltiriladigan mablag‘larning o‘zini oqlay olishini ta’minlovchi yuqori samarali tuzilmaga aylantirishga intiladi.
O‘z navbatida yoshlarni ish bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatuvchi samarali tashkiliy-iqtisodiy chora-tadbirlardan biri hududlarda iqtisodiyotning turli sohalariga ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirish hisoblanadi. Ishchi kuchiga, ayniqsa yosh ishchi kuchiga talabning oshirilishi ish joylarini modernizasiyalashuvi, kichik biznes, xususiy tadbirkorlikning turli shakllarini rivojlanishi, xaq to‘lanadigan ijtimoiy ishlarning tashkil etilishi, kasanachilik va oilaviy tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish hamda joylarda investision muhitni yaxshilash evaziga yangi ish o‘rinlarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, bunday yangi ish joylari ish haqi, mehnat sharoiti, ish vaqtining davomiyligi, kasbiy ko‘nikmalarini oshira olish va ish joyida karyera qilish imkoniyati va boshqa shart-sharoitlari bilan yoshlarni o‘ziga jalb qila olishi lozim.
Ishsizlik inson manfaatlariga toʻgʻridan toʻgʻri taʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsir koʻrsatadi.
Amaldagi iqtisodiy hayotda ishsizlik ishchi kuchi taklifining unga boʻlgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon boʻladi. Ishsizlik sababi turlicha: texnika rivojlanish bilan mehnat unumdorligi ortadi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor talabining qisqarishi ishchi kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ishchi kuchining bir qismi ortiqcha boʻlib qoladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan malakali ishchi kuchiga talab oshib, malakasizlar kerak boʻlmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez oʻsgan kezlarda, uning bir qismi ortiqcha bo‘lib, ishsiz qoladi. Аholini ish bilаn tа’minlаsh bu, fuqаrolаrning ehtiyojini qondirish bilаn bog’liq bo’lgаn, qonunlаrgа zid bo’lmаgаn vа bulаrgа ish hаqi (mеhnаt dаromаdi) kеltirаdigаn fаoliyati, bаndlikning аhvoli, uning eng muhim xususiyatlаri, milliy fаrovonlik hаqidа, iqtisodiy rivojlаnish sohаsidа tаnlаngаn yo’lning sаmаrаli ekаnligi to’g’risidа xulosа chiqаrish imkonini bеrаdi. Ish bilаn bаnd аholini shаkllаnishi, qonuniy ish joyi vа mеhnаt dаromаdi bilаn tа’minlаngаn аholi sonini ko’pаyishi bilаn bog’liq bo’lib, mеhnat masalalari bilan bog’liq muammolarni hamda mеhnatga bo’lgan taklif va talablarni qondirish yo’llarini ochib bеradi.
Yoshlar bandligining ta'minlanishining mazmuni yoshlarni ta'lim olish, kasbiy tayyorgarlik, shaxsiy va jamiyatni boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Yoshlar bandi, yoshlarning ijtimoiy hayotda qatnashishlariga imkon beradi va ularga o'zaro aloqalar o'rnatishga imkoniyat yaratadi. Bu yoshlar uchun ijtimoiy xizmatlarga, kasbiy tayyorgarlik, madaniyat va sport yutuqlariga qatnashishga imkon beruvchi ko'rsatkichlar taqdim etiladi.
Yoshlar bandligining ta'minlanishining mohiyati esa yoshlarning iste'dodlarini va imkoniyatlarini oshiradi, ularga o'ziga mos vaqtida va muvofiq yordam berishni ta'minlaydi. Bu yoshlar ta'lim olishda, kasbiy tayyorgarlikda va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo'lishlari uchun kerakli ko'nikmalar, bilimlar va ko'nikma hodisalari bilan ta'minlanadi.
Bular jamiyatning yoshlar to'plamiga investitsiyasi hisoblanadi, chunki yoshlar kelajakning asosi bo'ladi va ularga qarshiyoq jamiyatni tuzishga yordam beradi. Yoshlar bandini ta'minlash jamiyatning o'zini mustaqil, yosh va yangi ideyalarga ega bo'lgan jamiyat sifatida qo'llab-quvvatlash imkonini yaratadi.
O'zbekistonda yoshlarni ish bilan bandligi "Ish bilan bandlik to'g'risidagi Qonun" asosida tashkil etilgan. Bu qonun O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2019 yil 28 dekabrida imzolangan. Bu qonun bo'yicha, yoshlar ish bilan bandligiga 16-30 yosh oralig'ida bo'lgan shaxslar qatnashishi mumkin. Ish bilan bandligi 3 oydan 1 yilgacha bo'lishi mumkin va shu vaqtda yoshlar o'ziga kerakli ish tajribasini, ko'nikmalarini va kasbiy tayyorgarliklarini olishlari mumkin. Ish bilan bandligi davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadi va yoshlar ushbu tizim orqali xizmat olishlari, ijtimoiy tashkilotlarda ish bilan ta'minlashlari, kasbiy tayyorgarliklari rivojlantirish va turli ko'rsatkichlarni oshirishlari maqsad qilinadi.
Ish bilan band bo’lgan talabalar har bir tayangan ish o'rinlariga yoki tashkilotlarga ishga joylashishlari, turli sohalar bo'yicha tajribani olishlari va kasbiy tayyorgarliklari rivojlantirishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratadi.