Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
81
 
ölçüsündən 3-8 dəfə uzun olan məsafədə Yerə çalınır. Sonra 
cərəyan buraxılır, yüklənmiş filiz kütləsi bərabər potensiallı 
(ekvipotensial) keçiriciyə çevrilir, yəni bundan hər tərəfə axan 
cərəyan filiz yatağının səthinə perpendikulyar olur. Ərazidə yüklü 
kütlə  ətrafında potensialın paylanması öyrənilir. Yer səthində 
potensialın qrafiki, yaxud ekvipotensial xətlərin vəziyyəti 
müəyyən olunur bunun izlənməsi texniki cəhətdən çətin məsələ 
olmadığından. Bunu filiz kütləsinin sərhədini müəyyən etməyə, 
onun forması haqda təsəvvür yaratmağa və ölçülərini 
aydınlaşdırmağa zəmin yaradır. 
31-ci  şəkildə yüklü kütlə üsulun köməyi ilə laylarda Yeraltı 
suların axma istiqamətini və sürətini təyin edilmə imkanı 
göstərilmişdir. Bu məqsədlə yüklü kütləni quyuya salmazdan 
əvvəl tədqiq olunan lay səviyyəsində bir torba xörək duzu 
Yerləşdirirlər və elektrodlardan birini torbanın yanında 
Yerləşdirirlər. Sonra AB elektrodlar cərəyan mənbəyinə 
birləşdirilir, laya duz yayılandan sonra quyu ətrafında profil boyu 
potensiallar fərqi ölçülməyə başlanır. Potensialar fərqinin  ən 
böyük qiyməti quyunun başında müşahidə olunur. Ekvipotensial 
xətlər quyunun ətrafında dairəvi formada olur, mərkəzi isə 
quyunun mərkəzi ilə üst-üstə düşür (şəkil 31-ə bax). Əgər biz 
əməliyyatı müəyyən vaxtdan sonra aparsaq, potensialın ən böyük 
qiy 
 

---

 
 
82
 
            
 
 
Şək. 31. YKÜ ilə Yeraltı suların axma sürətinin və istiqamətinin təyin 
olunması üçün qurğunun sxemi1-sulu qat; 2-duzlu su; 3-məhlulun duzlaşması anı; 4-
bir qədər vaxt   keçdikdən sonra; 5 və 6 həmin anlara müvafiq potensialar fərqinin 
qrafiki
. 
 
məti yeraltı suların axma istiqamətində  hərəkət etdiyini və 
ekvipotensial sahənin xətləri ellips forması aldığını müşahidə 
etmiş oluruq. Bununla da nəinki yeraltı suların axma istiqamətini, 
eyni zamanda axma sürətini də təyin edə bilərik. 
 
5.4. Təbii elektrik sahələrini öyrənən üsul 
 
Təbii elektrik sahəsi üsulu yerdə baş verən elektrokimyavi 
hadisələrə əsaslanır. Buraya təbii elektrik sahəsi üsulu, qütbləşmə 
yaratmaq üsulu (QY) və s. daxildir. 
Təbii elektrik sahələriniöyrənən üsul (TS)
 Filiz kütlələrinin 
oksidləşməsi, yaxud bərpası prosesində yaranan və zamana görə 
sabit elektrik sahəsinin ölçülməsinə  əsaslanır. Belə bir proses 
süxurlarn məsamələrindən suyun süzülməsi və diffuziyası zamanı 
baş verir. 
Filiz mineralları ilə təsvir olunan yatağın sərhədində elektron 
keçriciliyi ilə ion keçiricilikli Yeraltı  məhlulların sərhədində 

---

 
 
83
 
potensial sıçrayışla dəyişir. Filiz kütləsinin üst hissəsi yuxarıdan 
gələn oksigenlə zəngin olan sularla yuyulur, bu hissə oksidləşmə 
mühitinə çevrilir, aşağı hissə isə özünün ilkin vəziyyətində qalır. 
Buna görə  də filiz yatağının üstü müsbət, alt hissəsi isə  mənfi 
yüklənir (şəkil 32). 
Yatağın Yerləşdiyi süxurlarda isə bunun əksinə, Yerin səthinə 
yaxın hissəsi mənfi, alt hissə isə müsbət yüklənir. Buna görə də, 
filiz kütləsinin üst hissəsindən onun kökünə doğru cərəyan 
axmağa başlayır. Bu proses uzun müddətli və davamlıdır. Yerin 
səthində filiz kütləsi üzərində elektrik sahəsinin yaratdığı  mənfi 
anomaliya müşahidə olunur (şəkil 32-yə bax). Oksidləşmə  və 
bərpa prosesi əsasında sulfid yataqları üzərində, mənfi 
anomaliyanın amplitudu mis, qurğuşun, molibden və metallar 
üzərində adətən 100
÷300 mV, antrasit, qrafit və kömürlü şist 
layları üzərində isə 800
÷1100 mV olur. Filtirasiya potensialının 
dəyişməsi bir kilometrdə bir neçə yüz mV-a çatır. Potensialın 
artımı mayenin axma istiqaməti ilə üst-üstə düşür. 
Texniki cəhətdən təbii sahə üsulu sadəliyi və yüksək 
məhsuldarlığı ilə  fərqlənir. TS üsulunun qurğusu iki elektroddan 
ibarətdir, bunlardan N tərpənməz olaraq başlanğıc nöqtəyə 
birləşdirilir.  İkinci elektrodun M Yeri ardıcıl olaraq profil üzrə 
dəyişdirilir.
 

---

 
 
84
 
 
 
Şək. 32. Oksidləşmiş sulfid yatağı üzərində  əmələ  gələn təbii 
elektrik sahəsinin mənfi anomaliyasının potensial sxemi. QSS-qrunt 
sularının səviyyəsi. 
 
Oksidləşmə  və  bərpa  prosesi dövrü uzun geoloji zaman 
ərzində elektrik cərəyanının təsiri nəticəsində  təbii elektroliz 
prosesi baş verir, bu da metalların xeyli hissəsini başqa Yerə 
daşıyıb yenidən çökdürərək zəngin sənaye əhəmiyyətli filiz yatağı 
əmələ gətirəcək. 
 
5.5.  Dəyişən cərəyan üsulu 
Yerdə elektromaqnit sahəsi yaratmaq üçün elektrik kəşfiyya-
tında xüsusi dəyişən cərəyan verən generatorlardan istifadə 
olunur. Bu üsullardan bir neçəsi radio verilişləri stansiyalarının 
yaratdığı elektromaqnit sahənin ölçülməsinə  əsaslanır. Digəri isə 
ionosferdə  əmələ  gələn təbii elektromaqnit sahələrin və ildırım 
boşalmalarının yaratdığı sahələri ölçməklə məşqul olur. 
Elektromaqnit üsulun vacib üstünlüyü cərəyanı Yerə 
elektrodla yox , induksiya yolu ilə vermək imkanına malik 
olmasıdır. Bu çərçivə formalı maqnit antenaları ilə, yaxud da 

---

 
 
85
 
Yerin səthinə qoyulmuş Yerlə birləşdirilməmiş qalın naqil ilgəklər 
vasitəsilə yaradılır. 
Bu üsul elektrik kəşfiyyat işlərini qayalıq Yerlərdə, qışda 
donmuş  ərazilərdə aparmağa imkan verir və bu zaman  Yerlə 
qalvanik birləşməyə ehtiyac qalmır. 
Elektromaqnit üsulun köməyi ilə geniş məlumat əldə etməyə 
səbəb bir neçə parametrin eyni zamanda təyin edilməsindən irəli 
gəlir. Misal üçün elektrik və maqnit sahələrinin tərkib hissələrinin 
faza və amplitudunun təyin edilməsi. Elektrik cərəyanı, bazalt və 
uzun müddət buzlaşmış zonalar ŞEZ üsulunda sabit cərəyan üçün 
keçilməz maneələrə çevrildiyi halda, elektromaqnit üsulu ilə 
aparıldıqda maneələr aradan çıxır. Əksinə üstdə keçirici olmayan 
qatın olması keçirici qatda induksiya yolu ilə ikinci elektromaqnit 
effektini yaratmağı asanlaşdırır. Elektromaqnit üsulun digər 
üstünlüyü sahənin induksiya yolu ilə  həyəcanlandırılması  və 
elektromaqnit siqnalların qəbul olunması zamanı Yerlə birləşmiş 
metal elektrodlardan istifadə olunmamasıdır. 
 
5.6. Maqnitometrik üsul 
Bu üsul Yerin təbii regional elektromaqnit sahəsinin dəyişən 
hissəsinin ölçülməsindən ibarətdir. Maqnitotellurik sahə Yer 
qabığının xeyli hissəsində yaranır və kosmosda gedən proseslərin 
nəticəsidir. Onun mənşəyi Yerin ionosfera qatına günəşdən gələn 
yüklü hissəciklərin təsiri ilə bağlıdırlar. Geomaqnit sahənin dəyiş-
məsi (variasiyası) və maqnit burulğanlığı maqnitotellurik 
cərəyanın sinxron dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bu sahənin elektrik 
hissəsinə tellurik cərəyan, yaxud da Yer cərəyanı deyilir. 
Məlumdur ki, cərəyanın tezliyi nə  qədər çox olsa, onun çox 
hissəsi səthdən keçir. Buna skin effekt deyilir. Uzun dövrlü 
dəyişmələr Yerin dərin qatlarına daxil olur və  ərazinin dərinlik 
quruluşu haqqında məlumat verir. Elektromaqnit sahənin qısa 
dövrlü dəyişməsi Yerin üst qatının kəsilişini təsvir edir. MTZ-nin 
əhatə  dərinliyi bir neçə kilometrə yaxındır. MTZ-nin köməyi ilə 
platforma  ərazisində kristallik bünövrənin səthinin quruluşu 
(relyefi) öyrənilir və çökmə örtüyü laylara ayırır. Bu üsul 

---