Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
86
 
antiklinal tipli neftli və qazlı strukturaların aşkar edilməsində 
tətbiq olunur. 
Dərin maqnitotellurik zondlama zamanı dövrü T=100-1000 
saniyə olan dəyişmələr (variyasiyalr) ölçülür. 
Bu üsul Yer qabığının dərinlik quruluşunu öyrənməyə, üst 
mantiyanı və eyni zamanda astanasferanın üst qatının vəziyyətini 
xəritəyə almağa imkan verir.  Son zamanlar əvvəllər məlum 
olmayan üfüqi qat aşkar olunub və bu qat böyük elektrik 
keçiriciliyinə malik olaraq çox da böyük dərinlikdə deyil. Yer 
qabığının daxilində olan az müqavimətli və böyük keçiriciliyə 
malik olan qatın mənşəyi öyrənilməyə başlayıb. 
 
5.7. Radiokip üsulu 
 
Bu üsulun məqsədi uzaq radioverilişləri stansiyalarının 
yaratdığı elektromaqnit sahələrini ölçməkdən ibarətdir. 
Hər biriniz yəqin ki, radioqəbuledici qoşulu avtobusda 
harayasa getmisiniz və fikir vermisiniz ki, yol boyunca 
radioqəbuledicinin səsi neçə azalıb-artır. Bu hadisə avtobus 
dəmiryolu xətlərini keçdikdə  və yüksək gərginlikli elektrik 
cərəyanı  xəttinin altından keçdikdə müşahidə olunur. Geofiziklər 
bu hadisədən radiokip üsulu kimi istifadə edirlər. 
Radiostansiyadan yayılan elektromaqnit dalğaları Yerin səthində 
yayıldıqda bunun enerjisinin bir hissəsi süxurlara daxil olaraq 
süxurun tərkibində elektrik keçiriciliyinə malik olan obyekt (filiz 
kütləsi, qırılıb dağılmış zona, mineral duzlarla zənginləşmiş su 
linzaları) ətrafında ikinci induksiya sahəsi yaranır. Bu sahə birinci 
sahə ilə eyni fazada olduqda toplanır, əks fazada olduqda isə bir –
birini yox edir, birinci halda radioqəbuledicinin səsi güclənir, 
ikinci halda isə zəifləyir. Radiokip üsulu sadə və məhsuldardır. Bu 
üsuldan kvars damarlarının, filiz kütlələrinin axtarışında geniş 
istifadə olunur (şəkil 33). 

---

 
 
87
 
 
Şək. 33. Kvars damarları olan ərazidə radiokip üsulu ilə elektromaqnit 
sahənin E
x  
elektrik tərkib hissəsinin planının qrafiki (S.Q.Qordeyeva 
görə):1-anomaliya; 2-kvars damarları (I və II), E
x 
maksimumuna uyğun-
dur; 3-tektonik  pozulmalar, E
X
 – in minimumuna cavab verir. 
 
Radio  şüaları ilə  işıqlandırma,  yaxud  yüksək tezlikli dəyişən 
cərəyan üsulunda elektrik keçiriciliyinə malik olan obyektin elek-
tromaqnit dalğalarının enerjisinin udulmasından istifadə olunur. 
Əgər radiodalğalar verən cihazları dağ-mədən istehsal 
Yerlərində Yerləşdirsək, süxurlardan keçən elektromaqnit 
dalğaları udulma əmsalından asılı olaraq  müxtəlif dərəcədə zəif-
ləyəcək. Sipər rolu oynayan keçirici filiz kutləsi arxasında 
elektromaqnit kölgə müşahidə olunacaqdır (şəkil 34).  
Əlverişli  şəraitdə bu üsulun Yerin dərin qatlarına daxilolma 
məsafəsi bir neçə yüz metrə çatır. 
 

---

 
 
88
 
 
Şək. 34. Radiodalğalar üsulu ilə elektrik keçiriciliyinə malik olan 
filiz kütləsinin axtarışı sxemi. Filiz kütləsi ərazisi üzərində elektromaq-
nit kölgəsi. 1-məlum olan; 2-güman olunan; 3- filizi özündə Yerləşdirən 
süxur; 4-generatorun vəziyyəti; 5-maqnit sahəsi hissəsinin gərginliyi 
qrafiki. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
89
 
 
FƏSİL VI 
 SEYSMİK KƏŞFİYYAT 
     
Seysmik kəşfiyyat üsulu Yer qabığının quruluşunu, və 
burada yayılan elastik dalğaların öyrənilməsinə  əsaslanır. Yerdə 
elastik dalğalar süni (partlayışla, partlayışsız), yaxud yerdə baş 
verən zəlzələlər hesabına yaranır. 
Əgər Yer səthində süni elastik dalğa həyacanlandıran, mənbə-
dən yayılan dalğalar Yer qabığının müxtəlif qatlarından keçərək 
əks olunmağa və  sınıb keçməyə  məruz qalacaqlar. Düşən 
dalğaların bir hissəsi  əksetdirici səthdən qayıdaraq Yerin səthinə 
gələcək (şəkil 35). Buna sərf olunan vaxt t-ni təyin etmiş olsaq və 
elastik dalğanın mühitdəki sürəti V-ni bilməklə asanlıqla 
əksetdirici səthin hansı  dərinlikdə Yerləşdiyini təyin edə bilərik. 
H=Vt/2 (şəkil 35 bax). 
 
 
 
 
Şək. 35. Seysmik kəşfiyyatın  əsas prinsiplərini nümayiş etdirən 
sxem:1-Yerin səthi; 2- əksetdirən sərhəd; HM elastik dalğaların 
həyəcanlanma mərkəzi; SQ-seysmik qəbuledici (qayıdan seysmik 
dalğaları qeyd edən). 
 
Seysmik kəşfiyyat üsulu geofizikanın əsas üsullarından biridir 
və neft-struktur geofizikada başqa üsullarla müqayisədə daha 
məhsuldardır. Seysmik kəşfiyyatın üstünlüyü şübhəsiz  onun 
dəqiqliyində  və Yerin dərin qatlarında geoloji kəsilişləri  ətraflı 

---

 
 
90
 
təyinetmə qabilyətinə malik olmasıdır. Seysmik kəşfiyyat işlərini 
təkcə quruda yox, eyni zamanda dənizdə, dənizkənarı  ərazilərdə 
və  şelflərdə  də aparırlar.Bu da neft, qaz və digər faydalı 
qazıntıların şelflərdə axtarışına kömək edir. 
 
6.1. ELASTİK DALĞALAR 
Huk qanununa görə elastik cism elə cismə deyilir ki, qüvvə 
tətbiq etdikdə cisim özünün formasını  və  həcmini dəyişir, 
qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra özünün əvvəlki formasına və 
həcminə qayıdır. 
Çox da böyük olmayan qüvvənin təsirindən deformasiya gər-
ginliklə düz mütənasibdirsə, demək olar ki, süxurlar geoloji kütlə-
ləri, Yer qabığını  və bütövlükdə Yer kürəsini elastik mühit kimi 
qəbul etmək olar. 
Yuxarıda deyildiyi kimi təbii və süni yolla yaranan elastik 
dalğalar  əsasən iki növ olur: uzununa dalğalar bu, mühitin həcmi 
deformasiyası vaxtı  təsir edən qüvvənin hesabına  əmələ  gəlir. 
Uzanma (sıxlaşma) deformasiyalar uzunna elastik dalğalar 
yaradır. eninə dalğalar isə cismin formasına görə deformasiyası 
zamanı yaranır. Buna sürüşmə deformasiyası deyilir. Bu cismə 
toxunan istiqamətdə  təsir edən qüvvə hesabına  əmələ  gəlir. 
Mayelər və qazlar formaya görə elastikliyə malik olmadığından, 
mayelərdə  və qazlarda eninə dalğalar yayılmır və yaranmır. 
Hissəciklərin mühitdə  hərəkəti dalğanın yayılma istiqaməti ilə 
eynidirsə, buna uzununa dalğa, hissəciklərin mühitdə  hərəkəti 
dalğanın yayılma istiqamətinə perpendikulyardırsa 
┴
 buna eninə 
dalğalar deyilir. Bu və ya digər dalğaları həyəcanlandırmaq üçün 
müxtəlif seysmik mənbələrdən istifadə olunur. Quyudakı 
partlayış, yüksəklikdən Yerin səthinə atılan yükün yaratdığı 
dalğalar da əsasən uzununa dalğalar üstünlük təşkil edir, qazılmış 
xəndəyin divarına vurmaqla yaradılan dalğalarada  eninə 
dalğaların yaranması üstünlük təşkil edir. Müxtəlif süxurlarda 
seysmik dalğalar müxtəlif sürətlə yayılır (cədvəl 5). Bu süxurun 
və mineralların tərkibindən, süxurlarn məsaməliliyindən, struk-
turundan, (teksturasından) asılıdır. Elastik dalğanın sürətinin qiy-

---