Annotasiya
Yüklə 5,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
465
təcrübəsinə uyğun gəlmir (onun məqsədi məchulu dərk etmək olduğu halda, o, məqsədinə nail ola bilmir). Burada daha konkret şəkildə söyləmək olar ki, elmi tədqiqatdan fərqli olaraq təlim prose- sində problemli vəziyyət təlim tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan nə varsa, onlar bilavasitə şagirdin yaxın inkişaf zo- nasına aiddir. Tapşırığın icrası üçün yenini müəyyənləşdirmək tələ- batını ödəməyə istiqamətlənən şagirdin fikri fəaliyyətinin başlanğıc momenti problemli vəziyyətlə birbaşa bağlıdır. Apardığımız tədqi- qatlardan əldə etdiyimiz materialların ümumiləşməsi göstərir ki,
Problem situasiyası ilə bağlı iki anlayışa elmi ədəbiyyatda tez- tez rast gəlmək mümkündür: problemli vəziyyətin yaranması və problemli vəziyyətin yaradılması. M.Kruqlyak belə hesab edir ki, “müəllim problemli vəziyyəti yaradır”, – demək düzgün deyildir, çünki situasiyanın özü obyektiv xarakterlidir. Bu barədə onu demək olar ki, əvvəla, problemli vəziyyət və problem əslində psixoloji ha- disədir və yuxarıda vurğuladığımız kimi, onların əsasında obyektiv, dialektik ziddiyyət durur. İkincisi, əgər problemli öyrənmə nöqteyi- nəzərdən subyektin mövqeyi ilə bağlı problem situasiya yaranırsa, problemli öyrətmə baxımından xüsusi metodik priyomların tətbiqi nəticəsində müəllim özü xüsusi olaraq onu yaradır. Odur ki, prob- lemli vəziyyətin yaradılması anlayışına problemli öyrənməni özün- də ehtiva edən altsistemin təşkili vasitəsi olan pedaqoji anlayış kimi baxmağı məqsədəuyğun hal hesab etmək olar. Unuda bilmərik ki, şagirdin fəaliyyəti müəllimin pedaqoji təsirinin transformasiya olun- ması ilə bağlıdır. Şagirdlər üçün öyrəniləcək anlayışın mənimsənil- məsinin özündə həmişə problem mövcuddur (istənilən anlayışa xas olan dialektik ziddiyyətlərin təzahürü kimi). Şagird tərəfindən təlim materialı tamamilə mənimsənilənədək bu, mövcud olan təbii haldır. 466
Müəllimdən asılı olmadan problemli vəziyyətin yaranması da təlim- tərbiyə prosesində qanunauyğun və təbii hadisədir. Bu hal, şübhəsiz, əqli fəaliyyəti fəallaşdırır, lakin ona şagir- dlərə elmi cəhətdən əsaslandırılmış pedaqoji təsir priyomlarından istifadənin nəticəsi kimi baxmaq olmaz. Şübhə yoxdur ki, problemli vəziyyətin yaradılması üsullarının metodik cəhətdən düzgün müəy- yənləşdirilməsi o zaman mümkün olur ki, onun yaranmasının qanu- nauyğunluqları müəllimə məlum olsun. Müvafiq ədədbiyyatda problemli vəziyyətin tiplərini aşkar etmək üçün bu qanunauyğun- luqları formulə etmək təşəbbüsləri vardır. Təlim psixologiyası sahəsində aparılmış tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, problem situasiyasının əsas tipləri barədə müəllimin biliyi bu cür situasiyaların yaradılması yollarını düzgün müəyyənləşdirməyə, bununla da şagirdlərin idrak fəaliyyətini idarə etməsinə şərait yaradır. Təlimdə problem situasiyanın yaranması və onun növləri məsələsi geniş müzakirə obyektidir. A.M.Matyuşkin təlim prosesində problem situasiyanın iki əsas tipi olduğunu qeyd etmişdir. Onun fikrincə, eyni bir problem həm nəzəri, həm də prak- tik şəkildə qoyula bilər. T.V.Kudryavtsev təlim prosesində şagird- lərin qarşılaşdıqları problem situasiyanın tiplərini müəyyənləşdi- rərkən bilik ilə biliksizlik arasındakı müxtəlif növ ziddiyyətləri əsas götürür və əsasən düzgün mülahizə söyləyir. Onu da qeyd edək ki, problem situasiyanın göstərilən tipləri polyak didaktı Q.Navatskinin tipologiyasına da daxildir. Ancaq T.V.Kudryavtsevin göstərdiyi tip- lərdən ikisi Q.Navatskinin tipologiyasında əks etdirilməmişdir. Təlim prosesində özünü göstərən problemli vəziyyətin mü- əllim tərəfindən yaradılmasına və ya müəllimdən asılı olmadan ya- ranmasına görə fərqləndirə bilərik. Yaradılan problem situasiyalarda bir sıra məqsədlər güdülür. Bunlardan ikisi belədir: 1. Şagirdləri qarşıya qoyulmuş məqsədə yönəltmək, öyrənmə- ni təşviq etmək üçün problemli vəziyyətin yaradılması; 2. Problemin formulə edilməsi və onun həlli ilə yeni biliyin, fəaliyyət üsulunun əldə olunması üçün problemli vəziyyətin yaradıl- ması.
467
Problemli vəziyyətin yaradılması şagirdi təlim fəaliyyətinin müstəqil əldə olunmasının subyektinə çevirmək baxımından bir çox didaktik vəzifələrin həyata keçməsinə imkan yaradır: 1) Şagirdlərin suala, məsələyə, tədris mövzusuna diqqətini yö- nəldir, onlarda idrak marağı oyadır; 2) Şagird qarşısında qoyulan idrak çətinliyi onların əqli fəa- liyyətinin aktivliyinin davamlılığına səbəb olur; 3) İdrak tələbatı ilə onun yerinə yetirilməsi imkanları arasın- dakı ziddiyyəti şagird qarşısında açır; 4) İdrak məsələsi, sual, çalışmada əsas problemi və çətin- likdən çıxmağın rasional yolunu axtarmağa istiqamətlənməkdə şa- girdə kömək edir; 5) Aktuallaşdırılmalı əvvəlki biliklərin (əldə olunmuşların) sərhəddini müəyyən etməkdə şagirdə yardımçı olur. Məlum olduğu kimi, problem bir və ya bir neçə məsələnin həlli ilə aradan qaldırılır. Odur ki, tədqiqat prosesindən əldə etdiyi- miz materiallardan göründüyü kimi, təcrübəli müəllimlər problemli vəziyyəti yaradarkən formulə edəcəyi (və ya şagird tərəfindən for- mulə olunacaq) problemi və onun həllindən ibarət olan məsələni (məsələləri) əsas kimi qəbul edirlər. Onlar haqlı olaraq nəzərdə tu- turlar ki, həmin məsələnin (məsələlərin) həlli yeni biliyin, fəaliyyət üsulunun əldə olunması deməkdir. Belə problem situasiyalarını dörd qrupda birləşdirmək olar: 1. Təhlili ilə şərti məlum olan, lakin həll yolu , həllin əsaslan- dığı nəzəri və praktik bazis, onun nəticəsi məchul olan idrak məsə- ləsi formulə edilən problem situasiyası; 2. Təhlili ilə şərti, həllinin əsaslandığı bazis və nəticəsi məc- hul, lakin həll yolu məlum olan idrak məsələsi formulə edilən prob- lem situasiyası; 3. Təhlili ilə şərti, həlli yolu ilə nəticəsi məchul, lakin həllin ba- zisi məlum olan, idrak məsələsi formulə edilən problem situasiyası; 4. Təhlili ilə şərti, həllin əsaslandığı bazis, həlli yolu məchul, amma nəticəsi məlum olan, idrak məsələsi formulə edilən problem situasiyası. M.İ.Maxmutov problem situasiyasının yaradılmasının səkkiz əsas üsulunu göstərə bilmişdir. Onun mülahizələrində təqdirəlayiq Yüklə 5,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|