AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2. Ñÿíàéåíèí sahə ñòðóêòóðó
391 Kassa aparat ları
ədəd - - 3643 2248 987 Qaz piltələri min ədəd
45 4,4 0,4
0,66 2 0,86 Digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da ÜDM- nun tərkibində sənaye mühüm yer tutmalıdır. Məlum olduğu kimi 1991- ci ildə müstəqillik qazanmış və bazar iqtisadiyyatı istiqamətində ilk addımlarını atan respublika böyük iqtisadi və siyasi çətinliklərlə qarşılaşmış və bu da ölkənin ÜDM-nun həcminə və strukturuna öz təsirini göstərmişdir. Bazar münasibətlərinə keçid plan iqtisadiyyatı üçün nəzərdə tutulmuş idarəetmə və stimullaşdırma mexanizmlərinin saxlanılması və yaxud da pozularaq yenisinin yaradılması şəraitində baş vermiş və nəticədə 1990-cı illərin əvvəllərindən 1995-ci ilə qədər ölkə iqtisadiyyatında yaranan geriləmə prosesi ÜDM-in həcminin hər il orta hesabla 13- 20 faiz azalmasına səbəb olmuşdur. 1990-1995-ci illərdə baş verən gerilik ÜDM-nun strukturunda sənayenin xüsusi çəkisinin azalmasına səbəb olsa da görülən tədbirlər nəticəsində sonrakı illərdə vəziyyət nisbətən yaxşılaşmış və sənayedə yaranmış əlavə dəyərin Ümumi Daxili Məhsulda xüsusi çəkisi 1994-cü ilə nisbətən 11,6% artaraq 2000- ci ildə 32,0% təşkil etmişdir (2001-ci ildə bu faiz 34-ə çatacaq və proqnoz məlumatına görə 2002-ci ildə –35 təşkil edib. İqtisadiyyatın aparıcı sahəsi olan sənayenin payının ÜDM-nun həcmində artması əsasən neft sektorunun hesabına baş verir. ÜDM-in sahə strukturu və onun dəyişməsi cədvəl 52-də verilmişdir.
2000 2001 2002 (proqnoz) UDM-
cəmi 100
100 100
392 O cümlədən:
Sənaye
32 34,2
35 Kənd təsərrüfatı 18,1 16,5
17,5 Tikinti 4,4 4,6
5,0 Xidmət sahələri 45,5 44,7
42,5 Onlardan:
Ticarət 6,1
6,1 6,8
Nəqliyyat və rabitə 14,5
14,5 15,3
Digər sahələr 24,9
24,2 20,4
3.2. Ñÿíàéåíèí sahə ñòðóêòóðó
Bazar i qtisadiyyatı şəraitində sənayenin intensiv inkişafına diqqət artırılmalıdır. Bu inkişaf iki mühüm istiqamətdə sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi və bu sahələrin ölkə ərazisində optimal yerləşdirilməsi istiqamətlərində həyata keçirilməlidir. Hazırda vəziyyət belədir ki, biz əsas diqqəti sənayenin sahə strukturunun inkişafına yönəltmişik və hələlik neft sektorunu inkişaf etdirməyə nail olmuşuq. Neft isə əsasən Bakı şəhərində olduğuna görə istər-istəməz sənayenin ərazi strukturu tələb olunan səviyyədən aşağı formalaşmışdır. Sənayenin ərazi cəhətdən birtərəfli yerləşdirilməsi isə çoxlu əlavə çətinliklər yaradır. İlk növbədə isə bu cür hal məhsuldar qüvvələrin inkişafına mənfi təsir göstərir. Bütün bunlar sənayenin ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsini, ölkə iqtisadiyyatını daha da güclü etməyin ən başlıca amilinə çevirmişdir. Sənaye ölkə iqtisadiyyatında aparıcı mövqe tutur. Burada məsələyə iki cür yanaşmaq olar: kəmiyyət və keyfiyyət baxımından. Kəmiyyət baxımından yanaşdıqda tədqiqatçını sənaye istehsalının ümumi məhsulu, onun illər üzrə həcmi, artım sürəti kimi ümumi göstəricilər maraqlandırır. Keyfiyyət baxımından məsələyə yanaşdıqda isə söhbət sənayeni xarakterizə edən keyfiyyət göstəricilərindən - istehsal olunan məhsulların nomenklatura və çeşidindən, keyfiyyətindən, rəqabət dözümlülüyündən, istehsal xərclərinin
393 səviyyəsindən, istehsalın rentabelliyindən və s. gedir. Bunlardan başqa, sənayenin ölkə iqtisadiyyatındakı mövqeyini, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafındakı, iqtisadi təhlükəsizliyindəki, müdafiə qabiliyyətindəki rolunu tə-yin etmək üçün sənaye struktur cəhətdən öyrənilməlidir. Sənayenin struktur cəhətdən öyrəniməsində məqsəd çoxşaxəlidir. Burada sənayeni təşkil edən istehsallar, yarımsahələr təyin edilir, xüsusi çəkisi tapılır, istehsal olunan məhsulların ölkənin xammal bazasına uyğunluğu təyin edilir, aparıcı sahələr ortaya çıxarılır və onların inkişaf sürətləri öyrənilir. Bütün bunlarla yanaşı sənayeyə struktur cəhətdən yanaşmağın əsas məqsədi hər bir tərkib hissəsinin sosial-iqtisadi inkişafda və digər məsələlərin həllində yerini təyin etməkdir. Aydınlaşdırılır ki, sənayenin hansı sahəsi sürətlə inkişaf etdirilə bilər. Hansı sahəsinin fəaliyyəti zəifləməli və yaxud da tam dayandırılmalıdır, perspek
tivdə hansı sahələrin inkişaf sürətləri azala və yaxud da çoxala bilər.
Qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkələr üçün hərəkətverici qüvvə rolunu bir çox cəhətdən məhz sənaye və onun mütərəqqi sahə quruluşu oynayır. Buna görə də ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və digər inkişaf etmiş ölkələrin sənayesi mütərəqqi quruluşa malikdirlər. Sənayenin sahə strukturunun mütərəqqiliyi onun tərkibində elmi-
texniki tərəqqinin son nailiyyətlərini özündə əks etdirən məhsullar istehsal edə bilən sahələrin xüsusi çəkisi ilə təyin oluna bilər. Bu cür məhsullar əsas etibarilə sənayenin ürəyi adlanan maşınqayırmada istehsal edildiyinə görə bu sahə mütərəqqi sahə hesab edilir. Maşınqayırmanın ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi çox zaman ölkə sənayesi strukturunun mütərəqqiliyini təyin etmək üçün istifadə edilir. Məsələn, inkişaf etmiş sənaye ölkələrində maşınqayırmanın ümumi sənaye məhsulundakı xüsusi çəkisi 35-45 faiz təşkil edir. Bundan başqa, sənayenin strukturu həm də optimal olmalıdır. Optimallığa qiymət verilməsi məsələyə yanaşmaqdan asılı olur. Əgər tədqiqatçını istehsal olunan məhsulların cari keyfiyyəti, gələcəkdə keyfiyyətin yaxşılaşdırılması imkanları, məhsulların rəqabət Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|