AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Iqtisad
inkişafını təmin edirdi. Qeyd edək ki, bu cür proseslər indiyə qədər davam edir və xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə, dünya iqtisadiyyatının irəliyə doğru fəaliyyət göstərilməsinə səbəb olur.
Bu cəhətdən keçən əsr əlamətdar olmuşdur. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr daha da genişlənmiş və istər dərininə və istərsə də əhatə dairəsinə görə inkişaf etmişdir. Belə inkişafın əsas məğzini dünya iqtisadiyyatı inkişafının yeni istiqamətinin meydana gəlib tərəqqi etməsi təşkil etdirdi.Bu istiqamət nəhəng inhisarçı birliklər olan transmilli korporasiyaların (TMK) meydana gəlməsi və fəaliyyət göstərməsi ilə bağlı idi.
Təsərrüfatçılıq sahəsində dünyanın qabaqcıl təcrübəsi sübüt etmişdir ki, əlverişli mühit yaradılan ölkələrdə sahibkarlar böyük iqtisadi müvəffəqiyyət qazana bilirlər və onların müəyyən qisminin əlində külli miqdarda kapital cəmləşir.Bu kapitalın bir hissəsini özünə mənsub olduğu ölkədə sərmayə kimi işlətmək sahibkar üçün səməmərli olmur. Yaranmış əlavə kapital digər, xüsusən də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yerləşdirildikdə daha çox mənfəət gətirir. Xarici ölkələrdə kapital qoyuluşunu sürətləndirən amil isə sənayecə ən yüksək şəkildə inkişaf etmiş ölkə rəhbərlərinin bu prosesi müdafiə etmələri və onun üçün əla şərait yaratmaları oldu. Bu şəraitin mahiyyətini sahibkarların əlində toplanmış əlavə kapitala “azadlıq” verilməsi təşkil edirdi. Bunun nəticəsində Amerikanın, Yaponiyanın, İngiltərənin, Almaniyanın və s. daha çox inkişaf etmiş ölkələrin sahibkarları öz kapitallarını digər ölkələrdə sərbəst istifadə etmək hüququ qazandılar və keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq bu günə qədər öz fəaliyyətlərini bu günə qədər öz fəaliyyətlərini gün-gündən gücləndirirlər. TMK – ın dünya iqtisadiyyatı inkişafının mühüm istiqaməti kimi aşağıdakı üstünlükləri var. TMK istehsalın beynəlmiləllik səviyyəsini artırır, beynəlxalq əmək bölgüsünü sürətləndirir, dünya təsərrüfat sistemini rəngarəngləşdirir və dünya iqtisadiyyatının dünyəvilik səviyyəsinin artırır. TMK –ın kapitalları öz ölkələrində baş verən proseslərdən nibətən uzaqdırlar, yəni daha çox sərbəst hərəkət edə bi lərlər. Ümumilikdə götürdükdə TMK dünya miqyaslı münasibətləri daha obyektiv formada tənzimləyirlər, kapitalı daha çox mənfəət gətirən istehsal sahələrinə və regionlara tərəf meylləndirmək bacarığına malikdirlər.
Onu da qeyd edək ki, TMK öz hökümətlərindən maliyyə, diplomatik və hərbi himayədarlıq alırlar və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadiyyatın strukturunu özlərini istədikləri kimi
iqtisadiyyatı inkişafının mühüm istiqaməti kimi fəaliyyət göstərib və XXI əsrin əvvəlində də müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməkdədir.
Beynəxalq siyasi vəziyyətin yaxşılaşması dünya iqtisadiyyatı inkişafına güclü təsir göstərir və son nəticədə ölkələr arasında illər uzunu müxtəlif səbəblər üzündən yaranmış əngəllərin aradan qaldırılmasına gətirib çıxarır ki, bu da onu dünya təsərrüfat sistemi inkişafının başlıca istiqamətlərindən birinə çevirir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, əslində dünya iqtisadiyyatının inkişafı həmişə beynəlxalq siyasi vəziyyətlə şəraitləşib.Beynəlxalq siyasi vəziyyət dünya iqtisadiyyatının inkişafına üç cür təsir göstərə bilər. Birincisi, ona
beynəlxalq siyasi vəziyyət yaxşılaşdıqca dünya təsərrüfat sisteminin güclənməsi üçün şərait yaranır.İkincisi, ona mənfi təsir göstərə bilər. Bu o zaman baş verir ki, beynəlxalq siyasi vəziyyət müxtəlif səbəblər üzündən pisləşir və dövlətlər və regionlar arasında iqtisadi əməkdaşlıq mümkün ola bilən gücü və imkanı daxilində fəaliyyət göstərə bilmir. Üçüncüsü, neytral vəziyyətdədir. Yəni beynəlxalq siyasi vəziyyət sabit olduqda dövlətlərarası münasibətlər də ona uyğun formalaşır və müəyyən mənada sabit qalır.Dünya iqtisadiyyatının inkişafı da sabitləşir. Beləliklə də, siyasət , siyasi amil dünya iqtisadiyyatını həmişə təsir etmişdir və indi də etməkdədir.
Dünya iqtisadiyyatının, dünya iqtisadi əlaqələrinin inkişaf meyllərini dərindən öyrəndikdə məlum olur ki, beynəlxlq siyasi vəziyyətlə beynəlxalq iqtisadiyyat arasında əlaqəni və qarşılıqlı əlaqəni dərindən bilməklə dünya
təsərrüfat sisteminin inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk etmək, prosesi düzgün idarə etmək , ona təsir göstərmək mümkündür. Sonda dünya iqtisaiyyatının inkişaf perspektivlərini də düzgün proqnazlaşdırmaq mümkün olar. Buradan da elə nəticə çıxarmaq lazımdır ki, beynəlxalq siyasi durumu
özünəməxsus xüsusiyyətində axtarmaq lazımdır. Bu xüsusiyyətlər nədən ibarətdir?
Birincisi dünya iqtisadi münsaibətləri ilk növbədə bütün planet ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində ümumi dil tapması səviyyəsini xarakterizə edir. Ümumi dilin tapılmasında isə bütün dünya miqy
asında, ya da konkret bir region çərçivəsində fəaliyyət göstərən ölkələrin rolu həlledicidir. Öz siyasi ambisiyasına malik olan ölkələr sayı artdıqca ümumi dil tapmaq prosesi çətinləşir və siyasət
adlanan ölkələr qrupunu göstərmək olar. Rusiya ,İran və onların əlaltısı olan Ermənistanın mühüm siyasi ambisiyaları bu regionda iqtisadi inkişafı həmişə ləngitmişdir və çox təəssüf ki, indi də bu mənfi hal davam edir.
İkincisi, dünya iqtisadi münasibətləri həm də dünya ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində təsir və qarşılıqlı təsirlər üsuludur.Bu üsul mextəlif ola bilər. Müvafiq olaraq dünya iqtisadiyyatının da inkişaf səviyyəsi müxtəlif formada təşəkkül tapır. İqtisadi əlaqələrin bir sıra üsulları məlumdur.Dünya iqtisadiyyatına təsir etməsi nöqteyi-nəzərincə onları iki qrupa bölmək olar: Iqtisad yönümlü üsullar və güc işlətmə üsulları İqtisadi üsullarla təsiretmə baş verdikdə prosesə cəlb olunan ölkələrin iqtisadi maraqları ön planda du rur və son nəticədə tərəflərin hamısı iqtisadi səmərə əldə edir və inkişaf edirlər.Elə iqtisadi üsulların mahiyyəti də bundadır. İqtisadi üsul dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün çox zəruridir və təcrübədə bu sübut olunmuşdur.Bu gün Qərbi Avropa ölkələrinin, ABŞ- ın və Yaponiyanın səmərəli inkişaf etmələrinin əsasını yaxın və uzaq ölkələrlə öz iqtisadi əlaqələrini məhz iqtisadi üsullardan geniş və hərtərəfli istifadə etmələri təşkil edir.Rusiya Federasiyası isə özünə yaxın və uzaq ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələrində əsasən güc üsullarından istifadə tətbiq edir. Belə münasibətlərin nətcəsidir ki, Rusiyanın nə özü, nə də onun yaxın qonşuları inkişaf etmiş ölkələr sırasına cıxa bilməmışdir. Deməli, istər qlobal miqyasda və istərsə də lokal miqyasda ölkələrarası əlaqələrin hansı üsulla qurulması dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün əsas şərtlərdən biridir. İqtisadi üsullar üstünlük təşkil etdikdə ticarət, istehsal-tikinti, texnoloji kooperasiya, əmək bölgüsü, ixtisaslaşma, elm tutumlu məhsul istehsalı və innovasiya əlaqələrinin həyata keçirilməsi üçün şərait yaranır ki, bu da yarımsistemlərin –dövlətlərin və bütün sistemin dünya iqtisadiyyatının inkişafına səbəb olur. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|