AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

edir.Əyanilik  üçün  2№li  cədvəldə  inkişaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatlı 

ölkələrin ÜDM-nin dörd qrup sahələr üzrə strukturu verilmişdir. 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 2 

Əs

as 

sah

ələr 

 

1

913 

 

1

960 

İ

ll

ər 

1

970 

 

1

975 

 

1

985 

 

1

989 

 

1

993 

K

ə

nd 

t

əsərrüfatı 

  

39,3 

   

6,3 

   

3,9 

 

4,1  

  

3,2 

   

2,8 

  

2,0 

S

ən

aye 

     

- 

 

36,4 

 

31,9 

 

29,9 

 

29,9 

 

27,1 

 

31,0 

Tik

inti 

     

- 

   

5,7 

   

6,2 

      

6 

 

   

6,1 

   

6,0 

Xid

m

ət 

     

- 

 

51,6 

 

58,0 

 

59,5 

 

61,3 

 

64,2 

 

61,0 

 

 

 

       

ÜDM  göstəricisi,  qeyd  etdiyimiz  kimi,  baş  makroqitisadi 

göstəricidir  və  iqtisadiyyatın  vəziyyətinə    qiymət  verərkən  bu 

göstəricinin  bir  il  (və  yaxud  baxılan  hər  hansı  bir  dövr)  ərzində  artım 

sürəti faizlə və ya əmsalla götürülür.Lakin bu göstərici bir sıra keyfiyyət 

göstəriciləri olmadan iqtisadiyyatın vəziyyətini xarakterizə etmək üçün 

yaramır.  Buna  görə  də  ÜDM  göstəricisi  ilə    yanaşı  aşağıdakı 

göstəriciləri də hesablamaq lazımdır.Belə göstəricilərdən ən mühümləri 

ÜMM-

in  əmək,  fond  və  material  tutumluğunu  xarakterizə  edən 

göstəricilərdir. 

       

Əmək  tutumu  göstəricisi  ümumi  milli  məhsulun  tərkibində 

əmək  haqqınan  xüsusi  çəkisini  göstərir.Ayrı-ayrı  məhsulların  əmək 

tutumundan  fərqli  olaraq  ümumi  milli  məhsulun  əmək  tutumu  son 

onilliklərdə  artmaqdadır.Dərc  olunmuş  materiallara  görə  inkişaf  etmiş 

bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələrdə  bu  göstəricinin  xüsusi  çəkisi  çox  sürətlə 

yüksəlir.  Məsələn,  ABŞ-da  bu  göstərici  1990-cı  illərin  axırında  80% 

olmuşdur.  Müqayisə  üçün  göstərək  ki,  1929-cu  ildə  ABŞ-ın  ümumi 

milli məhsulunun tərkibində əmək haqqı 60%-dən də aşağı idi. 

---

 

         

Qeyd  edək  ki,  “Ümummilli  məhsulun  əmək  tutumu” 

göstəricisi  bir  çox  cəhətdən    iqtisadiyyatın  sosial  yönümlüyünü 

göstərir(əslində  burada  söhbət  istehsal  texnologiyasında  əməlyyatların 

əmək  tutumunun  yüksəldilməsindən  yox,  fəhlə  və  qulluqçuların  əmək 

haqlarının  artırılmasından  gedir.  Buna  görə  də  göstəricinin  adı 

“Ümummilli məhsulun əmək haqqı tutumu ”olmalıdır.) 

            

Materialtutumu  ümummilli  məhsulu  əldə  etmək  üçün 

istifadə  edilən  bütün  qəbildən  olan  material  xərclərinin  ümumilli 

məhsula  görə  nosbətini  göstərir.  Təhlil  göstərir  ki,  bu  göstəricinin 

səviyyəsi  bütün  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  aşağı  düşür  və  material-enerji 

resurslarından  daha  səmərəli    istifadə  edilməsini  səciyyələndirir.  Bu 

göstəricini  material-enerji  xərclərinin    digər  ünsürlərinə  görə  də 

hesablamaq 

olar. Məsələn, enerji tutumu, yanacaq tutumu, metal tutumu 

və s. 

           

Mühüm  göstəricilərdən  biri  də  ümummilli  məhsulun  elm 

tutumu  göstəricisidir.  Bu  göstəricini  faizlə  hesablamaq  üçün  baxılan 

dövrdə elmin inkişafına ,prinsipcə yeni məhsulun layihələndirilməsinə, 

mənimsənilməsinə və istehsalına çəkilən xərclərin ÜMM –ün həcminə 

bölüb 100-

ə vururlar.Son illərdə bu göstəricinin səviyyəsi ABŞ-da 2,7 , 

İngiltərədə -2,3 , Fransada -2,4 , Yaponiyada – 2,8, İtaliyada -1,4 faiz 

təşkil  etmişdir.Mütləq  planda  bu  faizlər  böyük  miqdarda  vəsait  təşkil 

edir.  Məsələn,  1996-cı  ildə  ABŞ-ın  elmi  inkişafına  çəkdiyi  xərcin 

məbləği 185 milyard dollar təşkil etmişdir ki, bu da dünya uzrə həmin 

xərclərin 47%ni təşkil edir. 

          

Növbəti  keyfiyyət  göstəricilərindən  biri  istehsalın  fond 

tutumudur.Bu  göstəricisi    əsas  kapitalın  dəyərini  ÜMM  -ə  bölməklə 

hesablanır. Dünya təsrübəsi göstərir ki, bu göstərici müxtəlif dövrlərdə 

müxtəlif səviyyədə  olub.  Onun  səviyyəsinə  ən  çox  təsir  göstərən  amil 

iqtisadi artımın tipidir. İqtisadi artımın ekstensiv   tipi  üstünlük  təşkil 

etdiyi mərhələlərdə fondtutumu yüksəlr(səmərəlilik aşağı düşür), əksinə 

iqtisadi  artım  əsasən  intensiv  yolla  baş  verdikdə  fondtutumu    aşağı 

düşür (səmərəlilik isə yüksəlir). Bu göstərici sahəsində ABŞ keçən əsrin 

20-

ci illərinin ortalarından, Qərbi Avropa ilə Yaponiya isə 70-ci illərdə 

dönüş yarada bildilər və yüksək nəticə əldə etdilər. 

            

Dünya  iqtisadiyyatına  qiymət  verərkən  fondtutumu  

göstəricisinin  əksi  olan  fondverimi  göstəricisindən  də  geniş  istifadə 

edilir. 

---