AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §6.İqtisadi inkişaf modelləri
- İkinci model
- Dördüncü model
- beşinci modeli
§6.İqtisadi inkişaf modelləri
Hər bir ölkə öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək istəsə də sonda müxtəilf nəticələr əldə edilir. Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən ölkələrin iqtisadi inkişafının amil və şərtlərinin dərindən öyrənilməsi göstərir ki, bu məsələnin həllində qəbul edilmiş iqtisadi inkişaf modelləri həlledici rol oynaya bilər. Mülkiyyətin müxtəlif formalarının fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə də inkişaf modelləri müxtəlif olur.
Rusiya Federasiyasının İqtisad Elmləri və Sahibkarlıq fəaliyyəti akademiyasının akademiki V.M.Kudrovun yazdığı “Dünya iqtisadiyyatı” dərsliyində kapitalist iqtisadiyyatının beş tipik modeli verilir. Onun gəldiyi nəticəyə görə birinci model ABŞ-da istifadə edilən modeldir. Bu model özünütənzimləyən bazar mexaniziminə malik, dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisi azlıq təşkil edən və məhsul istehsalı və xidmət göstərilməsi prosesinə dövlətin müdaxiləsi zəif olan iqtisadiyyata əsaslanan modeldir. Modelin əsas üstünlüklərinə dəyişilən bazar konyukturasına tez uyğunlaşa bilən nəhəng uyuşqan iqtisadi mexanizmin olması və kapitalın daha sərfəli şəkildə istifadə edilməsi sahəsində geniş imkanları ilə şərtləşən yüksək səviyyəli innovasiyaya istiqamətləndirilmiş sahibkarlıq aktivliyidir. Məhsuldar qüvvələrin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi, daxili və xarici bazarın həcminin böyük olduğu və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksək olması şəraitində bu model daha da səmərəli olur.
Almaniyada, İsveçdə və Fransada formalaşdırılıb. Bu model dünyada sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı adı altında məşhurdur. Modeli xarakterizə edən əlamətlərə dövlətin milli bazar təsərrüfatına aktiv təsir göstərməsi, güclü sosial təminatlılıq, ÜMM-də dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisinin çoxluğu daxildir. Bu modelin yüksək və səmərəli nəticə verməsi üçün əmək və və kapital arasında çox ciddi balans saxlanılmalıdır. Bu cür balans təmin edilmədikdə modelin səmərəsi azala bilər.Bundan başqa, ikinci modelin uyuşqanlığı nisbətən aşağıdır və iqtisadi konyukturaya zəif köklənir.
Bazar iqtisadiyyatının üçüncü modeli Yapon modeli adlanır. Onun əsas xüsusiyyətlərinə milli məqsədlərin əldə edilməsi xatirinə əməyin, kapitalın və dövlətin (həmkarların,sənayeçilərin, maliyyəçilərin və dövlətin)dəqiq və səmərəli qarşılıqlı əlaqəsi, istehsalda kollektivlik və patriotluq, insan amilinə güclü arxalanmaq daxildir. Bu model Cənubi-Şərqi Asiyada və Uzaq Şərqdə və xüsusilə də Asiyanın cavan “pələngləri” adlanan Hon-Konqun , Sinqapurun,Tayvanın, Cənubi Koreyanın iqtisadi inkişaf təcrübələrində geniş yayılmışdır. Dördüncü model Latın Amerikasının modeli adlanır ki, bunun da əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərinə dövlətin iqtisadiyyata güclü və heç də həmişə savadlı olmayan birbaşa müdaxiləsi, təsərrüfat əlaqələri də daxil olmaqla cəmiyyətin kriminallaşması və korrupsiya, istehsalın təbii resusrlara, ucuz işçi qüvvəsinə və qabaqcıl ölkələrin irəli sürdükləri tələblərin ilk növbədə yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan istiqamətlərə yönəldilməsi daxildir.
Kapitalist iqtisadiyyatının beşinci modeli – Afrika modeli adlanır. Bu modelin əsasını mülkiyyətin müxtəlif formada olması və bazar münasibətləri təşkil edir. Bu modeli istifadə edən Afrika ölkələrində hər şeydən əvvəl savadsızlıq və hətta istər müəssisə və firmalar miqyasında və istərsə də bütövlükdə dövlət səviyyəsində təsərrüfat proseslərinin idarə edilməsi və tənzimlənməsində acizlik gözə dəyir. Hiss olunur ki, inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin köməyi olmasa onlar özlərinin müasir iqtisadiyyatını qurmaqda çətinlik çəkirlər.Afrika iqtisadi modelinin xarakterik cəhətlərinə ixtisassız əməyin israfçılıqla istismarı, “yuxarıları”n güc işlətmə üsulları ilə əməyə və istehsala birbaşa müdaxiləsi , əmək münasibətlərinin və demokratiyanın inkişaf etməməsi, həddinnən aşağı səmərəlik və s. daxildir.
Müasir dünya iqtisadiyyatının indiki durumu müxtəlif amil və şərtlərin təsiri altında formalaşmışdır. Onların içərisində konkret bir dövlətin və dövlətlərqrupunun təsiri heç də az əhəmiyyət kəsb etm əmişdir. Dövlətin hansı üsullarla idarə edilməsi, onun sosial-iqtisadi vəziyyəti, demokratiyaya, insan amilinə, korrupsiyaya, istehsal-alət və vasitələrinə olan münasibəti və bu kimi cəmiyyətin bir dövlət daxilində idarə rdilməsilə baglı digər məsələlər dövlətin öz iqtisadiyyatına təsir göstərdiyi kimi dünya iqtisadiyyatına da güclü təsir göstərmişdir. Bu deyilənlərə parlaq misal keçmiş SSRİ dövləti ola bilər. 1917-ci i0ldə Rusiyada baş verən məlum inqilab ölkənin sosial-iqtisadi simasını dəyişdi, onu dünya iqtisadiyyatından demək olar ki, təcrid etdi. Bütövlükdə bu dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi. 70 ildən də çox bir dövrdə əsasən subyektiv mühakimələr əsasında yaradılmış və subyektiv əsasda şəxsiyyətə pərəstiş mövqeyindən idarə olunan SSRİ adl
anan bir nəhəng dövlət özünütəcrid mövqeyində dayanmaqla dünya iqtisadiyyatına hərtərəfli
neqativ təsir göstərirdi. Bu təsir ilk növbədə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin inkişafını, beynəlxalq əmək
bölgüsünün sürətləndirilməsini, istehsalın beynəlmiləlləşdirilməsini, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsini, insan amilindən düzgün və səmərəli istifadə edilməsi prosesini və hətta qlobal problemlərin həllini ləngidirdi. Obyektiv özül üzərində formalaşmamış SSRİ 1992-ci ildə dagıldı. Lakin bu gün də Rusiyanın və MDB adlanan quruma daxil olan ölkələrin iqtisadi, sosial, mənəvi, psixoloji, siyasi, milli duru mları
dünya iqtisadiyyatıının sürətləndirilməsinə kömək göstərməkdən uzaqdırlar. Bunu da əsas səbəblərindən biri Rusiyanın və digər MDB ölkələrinin uzun müddət obyektiv iqtisadi qanunlara biganə münasibət bəsləyən SSRİ məkanında fəaliyyət göstərmələri və bu ölkələrdə köhnəyə əsaslanan psixoloji baryerin güclü olmasıdır. Bəs konkret olaraq SSRİ adlanan nəhəng bir dövlətin dünya iqtisadiyyatina mənfi təsiri hansi kanallarla, hansi mexanizmlə baş verirdi. Bu mexanizmin dərk edilməsinin gənc oxucu üçün böyük əhəmiyyət kəsb etməsini nəzərə alaraq onun bir neçə rıçaqlarını qısaca şərh edək. Keçmiş SSRİ-nin dünya iqtisadiyyatına təsiri ilk növbədə ölkənin idarə edilməsində və iqtisadi inkişafında özünəməxsus xüsusiyyətin olması idi. Başlıca xüsusiyyətin mahiyyəti onda idi ki, iqtisadi artım ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı tələb və təklifin nisbətlərini təyin edə bilən obyektiv qanunlarla bazar kriteriyaları ilə yox, rəsmi şəkildə hazırlanmış, yuxarılarda tərtib edilmiş tapşırıqlara, direktiv göstərişlərə uygun t əyin edilirdi. Lakin bu üsul özü-özlüyündə o qədər də mənfi, Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|