Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 635.25:632.4 YABANI SOĞANLARIN ( ALLİUM L.) SOĞANAQLARININ İNTRODUKSİYA POTENSİALI
110
UOT 635.25:632.4 YABANI SOĞANLARIN (ALLİUM L.) SOĞANAQLARININ İNTRODUKSİYA POTENSİALI S.R.HƏSƏNOV, Ç.T.NAMAZOVA AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu,Azadlıq prospekti 155. Bakı, Az 1106 E-mail Sabir_Hasanov @ rambler. ru Məqalədə Azərbaycan ərazisində yayılmış yabanı soğan (Allium L.) növlərinin soğanaqlar vasitəsilə mədəni kulturaya keçirilməsindən bəhs olunur. Yeni şəraitdə əkilmiş yabanı soğan bitkilərinin bir qismi həyatlarının müxtəlif dövrlərində tələf olurlar. Tələf olma səbəblərindən biri onların xarici mühitin fiziki-kimyəvi amillərinə uyğunlaşa bilməməsidirsə, digər səbəbi yeni mühitdə onların xəstəliklərə yoluxmalarıdır. Yabanı soğan növlərinin yayıldıqları təbii şəraitlərdə bu xəstəliklərlə yoluxmamalarının səbəbi, həmin yerlərdə xəstəlik törədicilərinin olmamasıdır. Yeni şəraitdə əkilmiş yabanı növlər soğan güvəsi (Acrolepiopsis assectella) və soğan milçəyi (Delia antiqua) cücüləri tərəfindən ziyan görür və göbələk xəstəliklərinə yoluxurlar. Açar sözlər: cins, növ, introduksiya, seksiya, həyatilik Кулючевые слова:род, вид, интродукция, селекция, жизнеспособность Key words: genus, species, introduction, selection, vitality
Soğankimilər-Amaryllidaceae fəsiləsinə daxil olan bitkilərin dünyada 30 cinsə aid olan 870-dən çox növü yayılmşdır. Azərbaycanda Amaryllidaceae fəsiləsinin iki cinsinin (Allium L. və Nectaroscordum Lindl.) numayəndələri vardır [1; 2; 3; 5; 6; 7; 8; 9].
Azərbaycan florasında rast gəlinir ki, onlardan da 35-i Naxçıvan MR-də tapılmışdır [4; 9]. Naxçıvan MR ərazisində yayılmış Allium L. cinsinə aid olan növlərin növ tərkibi haqda olan məlumatlar ziddiyyətlidir [5;6]. Hazırda dünyada soğanların (Allium L.) tədqiqi sahəsində işlər aparılır və naliyyətlər əldə olunmuşdur. Son zamanlar Şərqi Avropada yayılmış soğan növləri üçün sistematikaya yeni taksonlar əlavə edilmişdir [9]. Yabanı soğan növlərinin vegetativ və generativ orqanları ilə introduksiyası imkanlarının öyrənilməsi çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən, fərqli torpaq-iqlim şəraitindən toplanmış yabanı soğan növlərinin soğanaqları Abşeron şəraitində əkilmiş və növlərin bitkilərinin yeni şəraitdə həyatilik qabiliyyətləri tədqiq edilmişdir. Mədəni kulturaya introduksiya üçün yabanı növlərdən əkin materialı əldə edilərkən növün ekoloji vəziyyəti nəzərə alınmışdır. Arealda bitkilərinin sayı çox az miqdarda olan növlərdən areala zərər gətirməyəcək miqdarda əkin materialı (soğanaq, kökümsov və toxum) götürülmüşdür. 111
Yabanı təbiətdən toplanmış 30 növə aid 853 soğanaq və kökümsov yeni şəraitə introduksiya edilmişdir. Əkilmiş soğanaq və kökümsovların hamısından bitkilər alınsa da onlardan, ancaq 467-i həyatlarının birinci ilinin sonuna qədər salamat qalmışdır. Həyatlarının ikinci ilini 299, üçüncü ilini isə 166 bitki başa bura bilmişdir. Birinci il 386, ikinci il 168, üçüncü il isə 133 bitki tələf olmuşdur. Allium seksiyasından olan növlərin introgentlərinin üç ildəki həyatilik qabiliyyətləri orta hesabla 19,7% -dir. Bu seksiyaya aid olan Respublika ərazisində yayılmış 16 növdən ən yüksək həyatilik qabiliyyətinə malik olan A.ampeloprasum- dur. Bu növün Yardımlı rayonu ərazisindən yığılmış 24 ədəd soğanağı Abşeronda aqrokulturada əkilmiş, soğanaqların hamısından bitki alınmış və bitkilərin hamısı ömürlərinin birinci ilini başa vura bilmişdir. Ömürlərinin ikinci ilində bir, üçüncü ilində isə iki bitki tələf olmuşdur. Cəmi 20 bitki ömrünün üçüncü ilini də başa vura bilmişdir. Bu seksiyadan olan və ən aşağı nəticə göstərən, soğanaqları Abşeron rayonu ərazisindən toplanmış A.atroviolaceum Boiss. növüdür. bu növün soğanaqlarının Abşeron rayonu ərazisindən toplanmasına baxmayaraq aqrokulturada əkilmiş 75 soganağın hamısından bitki alınsa da onların 59-u ömürlərinin birinci ilini başa vurmuşdur. Bitkilərin 7-si ikinci il, 5-i isə üçüncü il tələf olmuşdur. Cəmi 4 bitki ömürünün üçüncü ilinin sonuna qədər salamat qalmışdır. Codonoprasum (Reichenb.) Ende seksiyasından olan növlərin həyatiliyi üç ildə orta hesabla 19,4% olmuşdur. Bu seksiyadan olan və ən yüksək nəticə göstərən A.murianthum Boiss. növüdür. Bu növün Lənkəran rayonu ərazisindən yığılaraq Abşeronda aqrokulturada əkilmiş 28 soğanağından alınmış bitkilərin 13-ü ömrlərinin birinci, 2-si ikinci, 3-ü isə 3-cü ilində tələf olmuş, cəmi on bitki salamat qalmışdır. Scorodon C. Koch seksiyası növləri introgentlərinin həyatiliyi ömürlərinin üçüncü ilində 30,5% olmuşdur. A.rubellum M.B. növünün Abşeron rayonu ərazisindən yığılmış 18 soğanağı aqrokulturada əkilmiş və soğanaqların hamısından bitki alınmışdır. Bitkilərin 11-i ömürlərinin birinci, 3-ü ikinci, 1-i isə üçüncü ilində tələf olmuşdur, cəmi 3 bitki salamat qalmışdır. Bu seksiyadan olan A.moshatum L. növünün Quba rayonu ərazisindən yığılmış 41 soğanağı aqrokulturada əkilmiş və soğanaqların hamısından bitkilər alınmışdır. Bitkilərin 7-i, ömürlərinin birinci, 11-i ikinci, 8-i isə üçüncü ilində tələf olmuş, cəmi 15 bitki salamat qalmışdır. Anguinum C. Don. seksiyasının Azərbaycanda yayılmış yeganə A.victorialis L. növünün Lənkəran rayonu ərazisindən toplanmış 63 soganağından alınmış bitkilərin cəmi 28,6%-i ömürlərinin üçüncü ilinə kimi salamat qalmışdır. Bitkilərin 21-i ömürlərinin birinci,18-i ikinci, 6-ı isə üçüncü ilində tələf olmuşdur. Cəmi 18 bitki ömürlərinin üçüncü ilini başa vura bilmişdir.
L. növünün 61 soğanağından alınmış bitkilərin 8-i ömürlərinin birinci, 9-u ikinci, 28-i isə üçüncü ilində tələf olmuşdur. Cəmi 16 bitki ömrünün üçüncü ilini başa vurmuşdur. Abşeron rayonundan toplanmış A.aucheri Boiss.L. növünün 10 soğanağından alınmış bitkilərin 5-i ömürlərinin birinci, 4-ü ikinci, 1-i isə üçüncü ilində tələf olmuşdur. Cəmi 1 bitki ömürünün üçüncü ilini başa vurmuşdur. Rhizirideum Don seksiyasının Azərbaycanda yayılmış yeganə A.albidum Fisch. ex M.Bieb növünün introgentlərinin 26,7%-i ömürlərinin üçüncü ilini başa vura Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|