Araz qurbanov
Yüklə 3,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ramiz Məmmədov
- «su strategiyası», «su təhlükəsizliyi», «hidromüharibələr», «hidrosiyasət», «hidrogeosiyasət»
11 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA bölüşdürülməsi, qonşuların ehtiyaclarının nəzərə alınmasına dair fikirlər hələ təqribən 1400 il əvvəl islam dinində və müqəddəs kitabımız olan Qurani-Kərimdə, həmçinin Peyğəmbər hədislərində öz əksini tapmışdır. Beləliklə, Sirateji Araşdırmalar Mərkəzinin olduqca vacib mövzuya dair apardığı tədqiqatların nəticələri bir daha göstərdi ki, Azərbaycanda şirin su ilə bağlı müəyyən çətinliklər, ehtimallar olsa da, ümumi vəziyyət çıxılmaz deyildir. Dünya, region və Azərbaycanla əlaqəli faktlar heç də bizləri təşvişə salmamalı, əksinə mövcud potensialdan qənaətlə, şüurlu şəkildə istifadə etməyə yönəltməlidir. Elmi-populyar dildə yazılmış kitab birnəfəsə oxunur və oxucunu düşünməyə vadar edir. Siz də oxuyun və yaxşı-yaxşı fikirləşin… Ramiz Məmmədov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin vitse-prezidenti 12 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA Giriş Əvvəlcə su haqqında bildiklərimizi bir qədər də təkrarlayaq: qeyri-üzvi birləşmə olan su molekulu iki hidrogen, bir oksigen atomundan ibarətdir və kimyəvi formulu H 2 O kimi yazılır. Su Yer üzündə bioloji həyatın əsası və təbiətdə baş verən proseslərin iştirakçısıdır. Bütün bitkilərin və canlı orqanizmlərin əsas hissəsini su təşkil edir. Məsələn, meduzalar – 99%, balıqlar - 75%, alma – 85%, qarpız – 96% və s. sudan ibarətdir. Bəzən insan orqanizmini «dəri qab içərisində saxlanılan maye» adlandırırlar. Orta statistik insanın çəkisinin əsas hissəsi (50-85%) də sudur. Qanın tərkibində – 85%, əzələdə – 70%, böyrəklərdə – 85%, sümüklərdə – 20- 30%, beyində isə 75% su vardır. İndi isə susuzluq barədə: orqanizmdə suyun miqdarı 1-2% (0,5-1 litr) azalanda dərhal susuzluq hissi keçiririk. İnsan gün ərzində 2-3 litr su itirir, isti havalarda və ya ağır fiziki işlə məşğul olarkən bu miqdar artır. Orqanizmdəki suyun 5% azalması həyat üçün təhlükəlidir. Su ətraf mühitdə yeganə təbii maddədir ki, onun hər üç vəziyyətini – maye, bərk (buz) və buxar hallarını müşahidə edə bilirik. «Şirin su» məfhumu müasir siyasi məzmun kəsb etməkdən xeyli əvvəl bir qayda olaraq, poetik-fəlsəfi tərzdə «ən qiymətli nemət» və «Yer üzündə bioloji həyatın, bəşər sivilizasiyasının mənbəyi» kimi dəyərləndirilirdi. Həqiqətən də, dünyanın qədim və zəngin mədəniyyətləri məhz şirin su hövzələri kənarlarında - Nil, Yantzı, Dəclə və Fərat, Hind kimi çayların sahillərində təşəkkül tapmış və yayılmışdır. O cümlədən, eramızdan əvvəl IV-III minilliklərə aid Kür-Araz mədəniyyətinin regionun iki ən böyük çayının adını daşıması da bu zərurətdən irəli gəlir. Su bütün xalqların mifik təsəvvürlərində, inanclarında aparıcı obrazlardan, universal rəmzlərdən biri kimi müstəsna yer tutmaqdadır. Bir sıra qədim dinlərə xas rəvayətlərdə ilahi qüvvələr dünyanı – torpağı, dağları, meşələri, külli canlıları suyun üzərində yaratmış və bütün bunlardan sonra insanı xəlq etmişdir. Lakin, elə həmin miflərdə su obrazı bəşəriyyət üçün ən çətin imtahan, tanrılıq iddiasına düşən insanlara ən ağır cəza vasitəsi kimi də yer almışdır. O da maraqlıdır ki, dağıdıcı Nuh Tufanı - Yer üzünün su altında qalması haqqında dini rəvayətin motivlərinə dünyanın bütün xalqlarının folklorunda 500-dən çox variant zənginliyi ilə rast gəlinir. Hələ beş min il əvvəl qədim Şumer dövlətində də insanlar həyatın, firavanlığın və əmin-amanlığın ilk növbədə şirin su bolluğundan asılı 13 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA olduğunu aydın dərk edirdilər. Su mənbələrinə, çay və kanallara, bəndlərə nəzarəti əldə saxlamaq hələ o dövrdə həyati əhəmiyyət daşıyan vəzifə idi. Təsadüfi deyildir ki, qədim salnamələrə düşmüş ilk dövlətlərarası hərbi münaqişəyə səbəb də məhz şirin su mənbələrinə nəzarət olmuşdur. Eramızdan əvvəl 2450-ci ildə Şumerin Laqaş və Umma şəhərlərinin Fərat çayından ayrılan suvarma kanallarını və bəndləri bölüşdürə bilməməsi tarixdə ilk su müharibəsinin başlanması ilə nəticələnmişdir. Həmin məşum «estafet» isə minilliklər, əsrlər boyu davam etməkdədir. Bu gün qlobal miqyaslı şirin su çatışmazlığı, su ehtiyatlarının sürətlə tükənməsi və mənbələrin çirklənməsi XXI əsrin əsas geostrateji problemlərindən birinə, qlobal beynəlxalq təhlükəsizlik, eləcə də ekoloji təhlükəsizlik sisteminin təminatında aparıcı amillərdən birinə çevrilməkdədir. BMT-nin statistikasına görə, təkcə son 50 il ərzində Yer üzündə şirin su ehtiyatlarına nəzarət zəminində 500 münaqişə və 37 silahlı toqquşma baş vermişdir. Vəziyyət bu şəkildə davam edərsə, populyar «su həyatın mənbəyidir» devizinin yaxın onillikdə «su dövlətlərarası münaqişələrin bəhanəsidir» deyimi ilə əvəzlənməsi reallığa çevriləcəkdir. Şirin su çatışmazlığı, məhsuldar, münbit ərazilərin sürətlə səhralaşması, buzlaqların, su mənbələrinin sürətlə tükənməsi, çayların mövsümi axarlara çevrilməsi, ətraf mühitin çirklənməsi və digər ekoloji problemlərlə müşayiət olunan qlobal iqlim dəyişmələri hərbi-siyasi və hüquqi terminologiyaya «su strategiyası», «su təhlükəsizliyi», «hidromüharibələr», «hidrosiyasət», «hidrogeosiyasət», Yüklə 3,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|