Arif Rəhimoğlu

 
48 
 
Azərbaycanın güneyində hələ ərəb əlifbası işlədilir və bu əlifba Azərbaycan türklüyünü 
farslarla  bir  arada  tutan  ən  aparıcı  kültür  faktlarından  biridir.  Fars  şovinizminin 
boyunduruğundan  qurtulması  və  öz  bağımsızlıq,  bütövlük  siyasi-strateji  yönəlişini 
gerçəkləşdirə bilməsi üçün Azərbaycan türklüyünün görəcəyi işlərdən biri də latın əlifbasına 
keməkdir. Ancaq təbii ki, fars şovinizmi hakimiyyətdə qaldıqca  Güney Azərbaycanın rəsmən 
latın  əlifbasına  keçməsinə  imkan  verə  bilməz,  eyni  zamanda,  bu  gün  insanlarımızın  latın 
əlifbasına yiyələnməsinə, bu əlifbada yazıb-oxuma alışqanlığı qazanmasına tam əngəl də ola 
bilməz. İstər Azərbaycan Respublikası faktoru, istər Türkiyə Cümhuriyyəti faktoru, istərsə də 
bilgisayar  və  internet  faktoru    Azərbaycanın  güneyində  latın  əlifbasının  yayılmasına  çox 
yaxından yardımçı olmaqdadır (Batı dilləri faktorunu da unutmayaq).  
 
Bu gün Güney Azərbaycanda bir yandan açıq biçimdə ərəb əlifbasının islah olunması və 
ərəb  əlifbasına  uyğun  imla  (orfoqrafiya)  normaları  oluşdurulması  sürəci,  o  biri  yandan  isə, 
əlaltından  latın  əlifbasını  və  ona  uyğun  imla  normalarını  mənimsəmə  sürəci  gedir. 
Azərbaycan  aydınlarının  önəmli  bir  qismi  bir  neçə  yol  imla  seminarı  (I  və  II  orfoqrafiya 
seminarlarını)  keçirərək  ərəb  əlifbalı  Azərbaycan  yazısının  düzgün  yazı  normalarını  ortaya 
qoymağa  çalışmışlar.  Təbii  ki,  bu  və  buna  oxşar  addımlar  bütövlükdə  yazı  kültürümüzün 
yüksəldilməsi  baxımından  çox  gərəklidir  və  yalnız  alqışlana  bilər.  Ancaq  bir  gerçəklik  də 
kəsinliklə  unudulmamalıdır:  ərəb  əlifbası  bizim  dilimizə  uyğun  deyil  və  min  bir  yamaq 
vurulsa  belə,  özünü  doğrultmayacaq!  Ona  görə  də,  Azərbaycan  türkcəsi  ədəbi  dilinin 
bütövləşmə sorununda əlifbadan danışarkən ilk sırada yalnız latın əlifbası göz önünə gəlir.  
 
 Azərbaycanın quzeyində latın əlifbasına keçid başa çatmışdır və indiki anda bu  
məsələ  ilə  bağlı  başlıca  sorun  Azərbaycanın  güneyində  də  latın  əlifbasının  yayılmasıdır. 
Aydınlıq  üçün  latın  kökənli  Azətbaycan  əlifbasını  ərəb  kökənli  Azərbaycan  əlifbası  ilə 
tutuşduraq:  
 
Azərbaycanın latın və ərəb kökənli əlifbalarını tutuĢdurma cədvəli 
 

---

 
49 
Açıqlama:  
1. Açıq qara boya ünlü (səsli, sait) səsləri, tünd qara boya ünsüz (səssiz, samit) səsləri bildirir.  
2. Hərfdən fərqləndirilməsi üçün səslər düz ayrac 
[ ]
 içərisində verilir.  
3.  Ünsüz  səslərdə  hərf  adları  hərfə  e  səsi  artırılmaqla  düzəlir,  bu  hərflərin  bildirdiyi  səslər  isə  hərfə  ı  səsi 
artırılmaqla deyilir. Tutuşdur: be hərfi və [bı] səsi; ce hərfi və [cı] səsi; çe hərfi və [çı] səsi; de hərfi və [dı] səsi 
vb.   
4. Tünd yağlı qara boya səsin sonor ünsüz olduğunu göstərir. Ancaq unutmayaq ki, sonor ünsüzlərin el, em, en, 
er  kimi  verilməsi  hərf  adlarında  məntiqi  bölgünün  təközüllülük  ilkəsini  pozur  və  ikilik  yaradır.  Yaxşı  olar  ki, 
gələcəkdə bu hərf adlarını fərqləndirməyək və o biri ünsüzlər kimi bunları da  le, me, ne, re adlandıraq.  
Sayı 
Latın 
əlifbası 
Hərfin 
adı 
Bildirdiyi 
səs 
Səsin 
adı 
Ərəb əlifbasında qarĢılığı 
sonda 
ortada 
baĢda 
ayrıca 
1. 
A a 
A a 
[ a ] 
[ a ] 
ﺎ 
ﺎ 
آ / ا 
آ 
2. 
B b 
be 
[ b ] 
[ bı ] 
 ﺐـ  
ﺒـ 
ﺑ 
ﺏ 
3. 
C c 
ce 
[ c ] 
[ cı ] 
ﺞ 
ـﺠ 
ﺟ  
ﺝ 
4.  
Ç ç 
çe 
[ ç ] 
[ çı ] 
  ـﭺ 
ـﭼ 
ﭼ 
ﭺ 
5. 
D d 
de 
[ d ] 
[ dı ] 
ـﺪ 
 –  
–
 
د 
6. 
E e 
E e 
[ e ] 
[ e ] 
 
 
 
ﻩ  ا   
7. 
Ə ə 
Ə ə 
[ ə ] 
[ ə ] 
 
 
 
  ا  
 
8. 
F f 
fe 
[ f ] 
[ fı ] 
 ـﻒ
   
 
ـﻔ 
ﻓ 
ﻑ 
9. 
G g 
ge 
[ g ] 
[ gı ] 
ﮓ
 
ـﮕ
 
ﮔ 
گ 
10. 
Ğ ğ 
ğe 
[ ğ ] 
[ ğı ] 
ﻎ 
ـﻐ 
ﻏ 
ﻍ 
11. 
H h 
he 
[ h ] 
[ hı ] 
ﻪ ﺢ 
ﻬ ـﺤ 
ﻫ ﺣ 
ﻩ ﺡ 
12. 
X x  
xe 
[ x ] 
[ xı ] 
ﺦ 
ـﺨ 
ﺧ 
ﺥ 
13. 
I ı  
I ı  
[ ı ] 
[ ı ] 
ﯽ 
ـﻴ 
ﻳ 
ﻯ 
14. 
İ i  
İ i 
[ i ] 
[ i ] 
ﯽ 
ـﻴ 
ﻳ 
ﻯ 
15. 
J j  
je 
[ j ] 
[ jı ] 
ـژ 
–  
– 
ژ 
16. 
K k  
ka,ke 
[ k ] 
[ kı] 
 ـﮏ 
ـﮑ 
ﮐ 
ک 
17. 
Q q  
qe 
[ q ] 
[ qı] 
ـﻖ 
ـﻘ 
ﻗ 
ﻕ 
18. 
L l  
el 
[ l ] 
[ lı ] 
ـﻞ 
ـﻠ 
ﻟ 
ﻝ 
19. 
M m  
em 
[ m ] 
[mı] 
ـم 
ـﻤ 
م 
ﻡ 
20. 
N n  
en 
[ n ] 
[ nı ] 
ـﻦ 
ـﻨ 
ﻧ 
ﻥ 
21. 
O o  
O o 
[ o ] 
[ o ] 
 
 
 
 
ﻭ   
 ﺍﻭ 
22. 
Ö ö  
Ö ö 
[ ö ] 
[ ö ] 
 
 
 
 
ﺅ   اﺅ
 
23. 
P p 
pe 
[ p ] 
[ pı ] 
ـ پ 
ـﭙ 
ﭙ 
پ 
24. 
R r  
er 
[ r ] 
[ rı ] 
ـﺮ 
– 
– 
ﺭ 
25. 
 S s  
se 
[ s ] 
[ sı ] 
ـﺺ ـﺚ ـﺲ 
 ـﺼ  ـﺜ  ـﺴ  
ﺻ  ﺛ  ﺳ 
ﺹ ﺙ ﺱ 
26. 
ġ Ģ 
Ģe 
[ Ģ ] 
[ Ģı ] 
ـﺶ 
ـﺸ 
ﺷ 
ﺵ 
27. 
T t 
te 
[ t ] 
[ tı ] 
ـﻂ  ـﺖ 
ـﻄ ـﺘ 
      ﻃ ﺗ 
ﻁ ﺕ 
28. 
U u 
U u 
[ u ] 
[ u ] 
 
 
ﻭ   
 ﺍﻭ 
ﻭ   
 ﺍﻭ 
29. 
Ü ü 
Ü ü 
[ ü ] 
[ ü ] 
 
 
ﻭ   
 ﺍﻭ 
ﻭ   
 ﺍﻭ 
30. 
V v 
ve 
[ v ] 
[ vı ] 
ـﻮ 
– 
– 
ﻭ 
31. 
Y y 
ye 
[ y ] 
[ yı ] 
ﯽ 
ـﻴ 
ﻳ 
ﻯ 
32. 
Z z 
ze 
[ z ] 
[ zı ] 
ـﺾـﻆ ـﺬ ـﺰ 
ـﻈ ـﻀ – – 
ﻇ  ﺿ – –  ﻅ ﺽ ﺫ ﺯ 

---