Arif Rəhimoğlu
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 Bütün üslubların varlığı dilin işlənmə çevrəsinin tamlığını – bütövlüyünü göstərir və əgər bir dildə üslubların hamısı yoxdursa, deməli, o dilin işlənmə çevrəsinin genişliyindən yox, məhdudluğundan danışıla bilər. Bu isə o deməkdir ki, işlənməyən üslubların aid olduğu sahələrdə dil topluma xidmət edə bilmir, dilin xidmət alanı sınırlıdır və bu yöndə dilin gəlişmə düzeyi çox da yüksək deyil. Çox yazıqlar ki, dilin üslubi rəngarəngliyi və xidmət alanı üzrə XX yüzildə Azərbaycan türkcəsinin çağa uyğun gəlişməsi əngəllənmiş, özəlliklə milli ədəbi dilimizin hərbi, rəsmi-sənəd, siyasi-publisist vb. üslubları sıradan çıxarılmış, yaxud çox ciddi biçimdə sarsıdılmış və bununla da dilimizin işlənmə dairəsi daraldılmış, ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət göstərdiyi sahələr məhdudlaşdırılmışdır. Toplum yaşamının hər sahəsindən çıxarıldıqca ədəbi dilimiz təkcə o sahəyə aid üslubu itirmədi, həm də həmin üslubda işlədilən özümlü sözləri, deyimləri, ifadə biçimlərini, cümlə növlərini vb. dil faktlarını da addım-addım itirdi. Örnəyin, dilimiz hərbi sahədən uzaqlaşdırılınca həm hərbi üslubu itirdik, həm də hərbi anlayışları bildirən nə qədər sözlərimiz, çeşidli dil birimlərimiz işlədilmədiyindən yavaş-yavaş unuduldu... Ədəbi dildə hər hansı bir üslubun yaranması və toplum içində oturuşmuş bir düzeyə yetməsi asanlıqla başa gələn qısa sürəli bir olay deyil, tərsinə, uzun çəkən və bəlli bir zaman boyunca addım-addım yaranan, çeşidli gəlişmə səhifələri üzrə çalxalanıb özümlü dil faktlarına, sözlərə, ifadələrə, bəlli qaydalara vb. yiyələnməklə biçimlənən bir sürəcdir. Ona görə də, çağdaş ədəbi dilimizdə var olan məişət üslubu, bədii üslub, elmi üslub, publisist üslub (siyasi üslub növü də daxil), rəsmi üslub, hərbi üslub vb. ilə bağlı Azərbaycanın quzeyində qazanılan təcrübə Bütöv Azərbaycan baxımından işlənib dəyərləndirilməli, bu üslubların daha da zənginləşdirilməsi və daha da milliləşməsi üçün isə Azərbaycanın güneyinə özəl diqqət yetirilməlidir. Təbii ki, standart ədəbi dil normaları sisteminə daxil bütün məsələlər üzərində yox, mövzumuzla bağlı olaraq yalnız düzgün yazı qaydaları – imla (orfoqrafik) normalar üzərində durmamız gərəkir. Ancaq Azərbaycanın quzeyində latın əlifbası, Azərbaycanın güneyində isə ərəb əlifbası işləndiyinə görə, qarışıqlıq olmasın deyə öncə əlifba məsələsini qısa biçimdə ayrıca gözdən keçirək. Ġkinci bölüm Azərbaycan əlifbası 47 Danışıq səslərini bildirən hərflərin bəlli bir sıra ilə düzülüşü əlifba adlanır. İstənilən əlifba bir yandan dilə bağlı bir kültür faktı, o biri yandan isə toplumun siyasi yönəlişini bəlirləyən strateji bir amildir. Bu iki yön üst-üstə düşməyəndə toplum üçün sorun yaranar və sonucda, toplum ya öz siyasi-strateji yönəlişində bir yenilik etməli, ya da əlifbasını dəyişdirməli olar (bəzən də hər iki yön dəyişər). Örnəyin, əski türk əlifbası özgün (orijinal) bir əlifba olub türklüyü başqalarından fərqləndirirdi və əsarətə düşəndə bağımsız dövlət üçün yanıb-yaxılan, bağımsız dövlət qurub güclənəndə isə dörd bulunqa – dünyanın dörd cəhətinə yiyələnmə düşüncəsi ilə yola çıxan əski türk dövlətçilik sisteminə uyğun idi. Ancaq türklər müsəlman olduqdan sonra bu uzlaşımı qoruya və öz əlifbalarını öz siyasi-strateji yönəlişlərinə uyğun gəlişdirib yaşada bilmədilər. Çünki çeşidli əlifbalara xoş baxan və xalqları yalnız bir əlifbada yazmağa zorlamayan xristianlıqdan fərqli olaraq, islam dini qutsal Quranın ərəbcə olmasını əsas götürüb ərəb əlifbasının da qutsallığını irəli sürdü və müsəlman xalqların bu əlifbada yazması gərəkdiyini ortaya qoydu. Sonucda, dörd bulunqa yiyələnib dünya ağalığı qurmaq düşüncəsi daşıyan türklük özünün bu cahan hakimiyyəti siyasi-strateji yönəlişini islamla birləşdirdi və bu yolda öz əlifbasını qurban verərək ərəb əlifbasını qəbul etdi... 1926-cı il I Bakı Türkoloji qurultayı dünya türk xalqlarının latın əlifbasına keçməsi qərarını verdi və bu qərar gəlişmiş Batı düzeyinə yönəlişi əsas alan bağımsız türk dövlətçiliyi baxımından tam doğru addım idi. Ancaq Rusiya imperiyasına nə bağımsız türk dövlətçiliyi, nə də türklüyün Batıya yönəlişi gərək idi və ona görə də, milyonlarla insanı öldürərək türklərin Rusiya mərkəzli “sosializmə” yönəlişini zorla gerçəkləşdirməyə çalışdı ki, bu yolda atdığı əsas addımlardan biri də türklərə kiril əlifbasını məcburən sırıması oldu. Bu gün Azərbaycan Respublikasının Batıya yönəlişi yenidən əsas götürməsi və yenidən latın əlifbasını qəbul etməsi o deməkdir ki, Azərbaycan 1920 – 1930-cu illərdə qarşısı kəsilmiş gəlişmə yolu ilə irəliləyişini yenidən başlamışdır. Bağımsızlıq qazanmış o biri türk cümhuriyyətləri də eyni yolu izləməkdədirlər, ancaq örnək üçün, Tatarıstan Cümhuriyyəti hələ bağımsızlıq qazana bilmədiyi üçün latın əlifbasına da keçə bilmir (Doğrudur, Tatarıstan da latın əlifbasına keçmə qərarı verdi, ancaq onun yeni siyasi-strateji yönəlışını əngəlləmək üçün Rusiya tez bu qərarı ortadan qaldırdı). Deməli, açıqca görünür ki, türklər üçün indiki anda bağımsızlığa yönəliş və latın əlifbası bir-biri ilə bağlı qoşa qanadlardır. Bu isə o deməkdir ki, bu gün əsarətdə olan bir türkün bağımsız dövlət qurması baxımından latın əlifbasına keçməsi də çox gərəklidir, yaxud bu gün latın əlifbasına keçmək əsarətdə olan bir türkün yarınkı bağımsızlığa yönəlişini də ortaya qoymaqdadır (Təbii ki, biz bağımsızlığın siyasi, iqtisadi, sosial, kültürəl vb. şərtlərini unutmuruq, sadəcə, məsələnin öz mövzumuzla bağlı yönünə – əlifba faktına toxunuruq). Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|