Aşıq Şəmşirin anadan olmasının
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
bardlar, skandinav xalqlarında – skaldlar, Fransada – truverlər, Ukraynada – kobzarlar, banduristlər və lirniklər, yakutlarda – olonxosutlar, buryatlarda – uligerşinlər, başqırdlarda – sesen- lər, qırğızlarda – manasçılar, qazaxlarda – akınlar, jırau, türk- mənlərdə – baxşılar, azərbaycanlılarda – aşıqlar və s. deyə ça- ğırılırlar (1). Quzey Qafqaz xalqlarından adıgeylərin jequako və çeçen-inquşların ilançıları, osetinlərin kaedaeqanakları da bu sırada özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Qafqazın türk toplumları olan qaraçay və malkarlar isə öz epik sözləyicilərini jırçı adlandırırlar. Qaraçay-malkar epik söyləyiciliyinin öyrənilməsi tarixi İlk dəfə qaraçay-malkar epik söyləyiciləri haqqında, bu istedadın verilməsi və xalq aşıq və şairlərinin repertuarı barədə məlumat təbii ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri rus mət- buatında verilmişdir. Belə ki, P.Ostryakov 1879-cu ildə dərc etdirdiyi məqaləsində jırçılar barədə geniş məlumat vermişdir (2). Yarım il Malkariyada yaşamış müəllif qaraçay-malkarların həyat şəraiti, adət-ənənələri, yaşayış tərzi barədə kifayət qədər material toplamış və “Kabardin xalq ədəbiyyatı və onun nümu- nələri” (“Народная литература кабардинцев и ее образ- цы”) məqaləsində bütün bunları dolğun şəkildə əks etdirmiş- dir. P.Ostryakovun bu məqaləsi qaraçay-malkar söyləyiciləri - jırları barəsində də ilk məlumat sayılır. Burada o qaraçay- malkarların Nart eposu barəsində yazır və göstərir ki, bu əfsanə və rəvayətləri o, Safarali, İsmail və Nauruz Urusbiyevlərdən toplamışdır. Müəllif həmçinin qeyd edir ki, qaraçay-malkar epik söyləyiciləri, habelə mahnı ifaçıları olan jırçılar barəsində də ilk dəfə məhz bu malkar knyazlarından eşitmişdir. Urusbi- yevlər Ostryakovu professional jırçılarla tanış etmiş, onun folklor mətnlərini məhz jırçıların ifasında toplamasına şərait
36
yaratmışlar: “ ... artıq indi bu yerli xalq ifaçılarına, bizdə bılina söyləyiciləri kimi, çox az rast gəlinir, halbuki yaşlı insanlar jırçıların iştirakı olmadan heç bir ictimai, hətta ailə bayramının keçirilmədiyi dövrləri asanlıqla xatırlayırlar. Zurna və tütəyin sədaları altında, bəzən isə sadəcə nağaranın müşayiəti ilə bu ifaçı bütün cəmiyyəti söylədiyi bılinalarla feyziyab edirdi, bəzən isə keçirilən şənlik və ya hadisə barəsində birbaşa yeni nəğmələr improvizə edirdi” (2, 701). Bu məqalədə P.Ostryakov rastlaşdığı qaraçay-malkar ifaçı-jırçının, ümumiyyətlə, jırçının səciyyəsini də vermişdir: “İfaçının adı ilə ədalət ideyası birləş- dirilirdi, və bu cür ifaçı yalnız qüsursuz, həddindən artıq düz- gün insan ola bilərdi. Mənə belə bir ifaçını görmək qismət ol- du. Qarayanız və açıq üzlü qoca həddindən artıq kasıb geyin- mişdi, amma ona necə hörmətli münasibət bəslənildiyini, ona az qala müqəddəs kimi baxıldığını görmək lazım idi” (2, 701). Bu yazıdan iki il sonra Safarali Urusbiyev qaraçay-mal- karların xalq ədəbiyyatı, ənənələri barəsində geniş bir yazı ilə çıxış edir. Burada Urusbiyev Ostryakovdan daha dolğun və də- qiq məlumat verir. Vaxtilə P.Ostryakovun informatoru – söy- ləyicisi olmuş S.Urusbiyev jırçılar barəsində üç səhifəyə qədər geniş informasiya verərək, jırçıların ifa tərzləri, ifa arealları, repertuarı, hərəkət proqramı barəsində bildiklərini, gördüklərini və yaşadıqlarını təqdim edir (3). Qaraçay-malkarlar arasında, ümumiyyətlə, Qafqazda söyləyicilik institutunun dərk edilməsi baxımından onun yazdıqlarının böyük əhəmiyyət daşımasını nəzərə alaraq, S.Urusbiyevin fikirlərinə müraciət edək. Nart rəyayətləri barəsində yazarkən müəllif qeyd edir: “Onlar (nart
quako adlandırılan səyyar ifaçılar-şairlər tərəfindən ifa edilir- di”. “Dağlı-tatarlarının nart igidləri haqqında əfsanələri”
37
raqlıdır ki, Safarali Urusbiyev bu gəzərgi ifaçıları indinin özündə də qaraçay-malkar xalq mədənyyətinin bütün tədqiqat- çılarının çağırdığı kimi “jırçı” adlandırmır, onlara münasibətdə adıgeylərin gəzərgi ifaçı-söyləyicilərini adlandırmaq üçün istifadə etdiyi djequako terminini işlədir. Daha sonra S.Urusbiyev yazır: “Bu djequakolar hec bir mülkiyyəti olmayan, heç bir təsərrüfatla məşğul olmayan in- sanlar idi. Onlar silah gəzdirmirdilər, onlar Kabardada ancaq və ancaq xalq yığıncaqlarında, döyüşlərdə, müxtəlif şənlik- lərdə, yas mərasimlərində iştirak etmək üçün səfər edirdilər. Ümumiyyətlə, həmişə hər hansı bir xalq yığıncağı axtarırdılar. Bu məclislərdə onlar zəmanə barəsində, keçmiş zamanlar ba- rəsində, müasir qəhrəmanlar və hadisələr barəsində mahnılarını oxuyurdular. Beləliklə, djequako hər nəslin salnaməçiləri idi- lər, öz dövrlərində yazılı ədəbiyyatı əvəz edirdilər. Və gəzərgi olduqlarına görə əsərlərini də xalqın arasında özləri yayırdılar”. Gördüyümüz kimi, qaraçay-malkar jırçılarının repertuarı, onla- rın söyləmə arealı və proqramı bu misralarda dolğun şəkildə öz əksini tapmışdır. Jırçılar Dədə Qorqud kimi el ağsaqqalı, məs- ləhətçisi olmuş, xalq arasında böyük nüfuza və hörmətə sahib olmuşlar. Onların yas mərasimində iştirakı da maraqlıdır. Yəni xalqın ifaçısı kimi jırçılar yalnız şad günlərdə deyil, ağır, çətin, dərdli günlərdə də xalqla bir yerdə olmuşlar. Bundan əlavə, Safarali Urusbiyev jırçıların düşmənə qarşı mübarizədə də xalqla bir yerdə, ön sırada olduqlarını təsvir edir: “Onlar (jır-
edir, döyüş meydanında onların igidliklərini öz mahnılarında vəsf edir, igidlik göstərmiş döyüşçülərə mahnıları ilə mükafat paylayırdılar. Döyüş gedən zaman onlar bağlı, təhlükəsiz bir məkanda dayanır, döyüşün gedişatını buradan izləyir, ayrı-ayrı qəhrəmanlara xüsusi diqqət yetirirdilər: kim qabaqda gedir, Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|