Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
184 ilə dastançı kimi nəzərdə tutur? Fikrimizcə, bunun cavabı aydındır: buta verən ərənlər, övliya və dərvişlərdir. “Aşıq Qərib” dastanında bu sakral hadisə konkret şəxsin-dərvişin vasitəsilə icra edilir: “Rəsul yatmışdı, yuxuda gördü ki, Tiflis şəhərində behişt misalı bir bağdadır, bunun başının üstündə ceyran misalı gözəl bir qız, qaş kaman, gözlər piyalə, burun hind fındığı, sinə Səmərqənd kağızı, məmələr şamama kimi yumurlanıb ipək köynəkdən baş vermişdir, baxanın əqlini aparır. Bu qızın yanında bir dərviş, dərviş qızın əlini Rəsula uzadıb: - Rəsul, bu qız Tiflisli Xacə Sənanın qızı Şahsənəmdir, bunu sənə buta verirəm, çox çəkməz bir-birinizə çatarsınız, - deyib çəkildi” [30, 170]. Rəsul (Aşıq Qərib) bu yuxunu qəbiristanlıqda atasının qəbri üzərində yatarkən görür. Ancaq ona haqq badəsi bağda verilir. Dünyanın bir sıra xalqlarının, o cümlədən türklərin mifoloji düşüncə sistemində ağac yerlə göyü birləşdirən vasitədir. Ağac həyatın başlanğıcı, hami və qoruyucudur. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında Bamsı Beyrəyin sevgilisi Banıçiçək ona yenidən qovuşduğu üçün “qaba ağacın qurumuşdu yaşardı axır!” deyir. Yenə ana kitabımızda Qazan xanın oğlu Uruzu Şöklü Məlik ağacdan asdırmaq istəyəndə Uruz “qoyun mən bu ağacla söyləşəyim” -deyə ona müraciət edir: Başın ala baqar olsam başsız ağac, Dibin ala baqar olsam dibsiz ağac. [100, 46] Bu müraciətdə ağac artıq adi bir təbiət predmeti, maddi materiya deyil. Burada ağac başı və kökləri görünməyən mifik bir qüvvədir, dibi yerin təkində, başı göyün ənginliklərindədir. Kafirlərin nəzərində ağac ölüm gətirəndir, Uruzun düşüncələrində isə ağac həyat bəxş edəndir, diriliyin başlanğıcıdır. Bu mifik düşüncə çox- çox əsrlər sonra islam mədəniyyətinə, sufi şeirinə güclü şəkildə təsir edərək klassik şairlərimizin, saz-söz sənətkarlarının poeziyasında başlıca simvolik işarələrdən birinə çevrilmişdir. “Tapdıq” nağılında ağac xilaskar, şəfaverici qüvvə kimi təsvir olunur. Gün xanım dirilik ağacının yarpağını Tapdığın yarasına çəkməklə onu sağaldır. Yenə həmin nağılda Şəmsin verdiyi almanı yeyəndən sonra qoca ilə sevgilisi on beş yaşında oğlanla qıza çevrilirlər. Almanın qeyri-adi gücü, həyatverici və övlad 185 bəxşetmə xüsusiyyətləri qədim türklərin ilkin təsəvvürləri, ibtidai dünyagörüşü ilə bağlı bir mifik düşüncə sistemində önəmli yer tutur. Deməli, bağ, ağac, alma obrazları vahid mifoloji sistem təşkil edərək ürfani poeziyanın simvolik işarələrinə çevrilmişdir. Problemə bu aspektdən yanaşdıqda təsəvvüf ədəbiyyatında, dastanlarımızın ürfani qatında əski görüşlərin, türkün mifoloji düşüncəsinin poetik ifadəsini aydın sezmək mümkündür. El şairi Rəcəb Hifzinin “Mərhəba” şəmaisində lirik “mən”in-ürfan əhlinin ekstaz anında fikir və düşüncələri ilahi sevgi ilə birləşərək sufi semantikanı əks etdirir. T əsəvvüfdə cəzbə gəlmək (ekstaz anı) eşq vasitəsilə gerçəkləşir. Cəzbə g əlmək “təsəvvüfdə Tanrının qulu özünə çəkməsi deməkdir... Çünki eşq ilə cəzb olmadıqca gerçəyə, tanrıya çatmaq olmaz. Cəzbə gəlməklə qul qulluğundan çıxır, özünü unudur, varlığı ortadan qalxar, beləcə mütləq və gerçək varlıqla, Tanrı ilə var olduğunu bilir, görür, anlayır və tapır. Bu cəzbənin səbəbi eşqdir” [227, 258]. “M ərhəba” şəmaisində də ürfan əhli tanrının varlığını yaxından duyduqca onun h əyəcan və iztirabları çoxalır, həqiqətin dərkinə can atır: Yenə qəflətdən oyandım, Qəm yastığına dayandım. Pərvanələr tək yandım, Mahi- təbanım, mərhəba. [17, 42] “Mahi- təban” ifadəsi təsəvvüf simvolikasında “Allahın gözəllik və sevgisinin” gerçəkliyini bildirir. Rəcəb Hifzi müxtəlif rəmzlərdən ustalıqla bəhrələnərək ürfani düşüncələrini poetikləşdirir, ulu tanrıya qovuşmağı ən böyük səadət sayır: Könül sənə hədiyyədir, Götür, cananım, mərhəba. [17, 43] Canını canana qurban vermək, ilahi eşqə qovuşmaq panteizmin (vəhdəti- vücud) əsas və başlıca qayəsidir. Göründüyü kimi, Rəcəb Hifzinin qəhrəmanı şeirin sonunda ilahi gerçəkliyi böyük ehtiras və məhəbbət hissi ilə qəbul edərək ali məqsədə can atır. 186 Qeyd etmək lazımdır ki, aşiqlə (Allaha qovuşmaq istəyənlə) məşuqənin ( Allahın) bir canda birləşməyi panteizmin əsas ideya göstəricisi kimi həm klassik, həm də aşıq poeziyasında sıx-sıx tərənnüm olunur. Bu müqəddəs məqamı duyub hiss etmək lirik qəhrəmanı vəcdə gətirir, onun qəlbinə sevinc hissi doldurur, həmin məqamı hər şeydən uca tutaraq onu bir müjdə, xeyir xəbər kimi qarşılayıb salamlayır: Gəlişin gözüm üstünə, Xoş gəldin, canım, mərhəba. Əzizim, ruhum-rəvanım, Ey şirin canım, mərhəba. [17, 42] Maraqlıdır ki, bu məqam klassik şairlərimizin əsərlərində də eyni ruh və ovqatı ifadə edir: Qaibdən dəlil göründün, Dədəm, xoş gəldin, xoş gəldin! Bizi sevib sevindirdin, Dədəm, xoş gəldin, xoş gəldin! [89, 353] Şah İsmayıl Xətayidən nümunə gətirdiyimiz bu bəndlə yuxarıdakı misralar arasındakı dini-ürfani yaxınlıq, ruh və məqam eyniliyi fikrimizi təsdiqləyir. Nəsiminin qəzəllərində də bunu müşahidə etmək olar: Mərhəba, xoş gəldin, ey ruhi-rəvanım, mərhəba! Ey şəkərləb, yari-şirin laməkanım, mərhəba! [127, 19] El şairi Camal Xocanın poeziyasında dini-təsəvvüf motivləri kamilliyə can atan aşiqin duyğularının poetik vasitəsinə çevrilməklə yanaşı, həm də onun simvolik- ürfani səciyyəsini gerçəkləşdirir. Məlumdur ki, Camal Xoca nəqşbəndi təriqətinin fəal üzvlərindən olmuş, mükəmməl mədrəsə təhsili görmüşdür. Onun şeirlərində sız- sıx təsadüf olunan “piri-muğan”, “ərənlər”, “canan”, “qul”, “hu”, “meyxanə”, “xəlvət” və s. təsəvvüf terminləri onun poeziyasının dini-fəlsəfi mahiyyətini əks etdirir. “Gəl yetiş ulu dərgaha”-deyən aşiq öz şeirlərində Tanrıya qovuşmağın dini- ü rfani strukturunu obrazlı deyimlərlə ifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi, sufi təliminə görə müxtəlif mərhələləri keçməklə kamillik dərəcəsi qazanıb Tanrını dərk etmək, ona qovuşmaq üçün ürfan yolu ərənlər və ya pərilər bağından keçir. Əsil aşiq bu Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|