Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
255 M əlumdur ki, folklorumuzun müxtəlif janrlarında milli adət-ənənələrin, xalqımızın məişət tərzinin, etnoqrafik mərasimlərin təsviri mühüm yer tutur. Belə m ərasimlərdən biri də toy mərasimidir. Toyun keçirilməsi qədimdən bəri müxtəlif ad ətlərlə müşayiət olunmuşdur. Elçilik, nişan, xınayaxdı və sair törənlərlə yanaşı gə- lin köç ən qıza cehiz verilməsi əski rituallarla bağlı olmuşdur və indi də bu adət özünü mühafiz ə etməkdədir. Prof. B.Abdulla mərasimlərdən bəhs edərkən “digər ictimai ha- dis ələrdən zənginliyi ilə fərqlənən toyların” xalqımızın məişət tarixini, etnoqrafik mə- d əniyyətini, mifik görüşlərini öyrənmək üçün zəngin bir mərasim olduğunu xüsusi qeyd edir. Alim toyun ayrı-ayrı mərhələlərinə, o cümlədən qıza cehiz verilməsi məsə- l əsinə diqqət yetirərək yazır: “Qızın rəfiqələri və qohumları, demək olar ki, hər axşam onlara yığışırlar. Qız üçün yorğan-döşək və digər məişət avadanlıqları hazırlayırlar” [4, 90]. Bu baxımdan “Lətif şah” dastanında bir epizodun üzərində dayanmağı vacib bilirik. Hindistan şahı öz qızı Mehriban Sultanla fars padşahının bacısı Əsmər xanıma qırx gün, qırx gecə toy çaldırıb onları Lətif şaha verdikdən sonra Əsmər Sultan qərib olduğu üçün “cehizi ona nə istəsə özü verəcəyini” vəd edir. Əsmər Sultanın Hindistan padşahından cehiz istəməsi milli-etnik adət-ənənənin bədii ifadəsi kimi diqqəti çəkir: S əxavət kanısan, şahım, M ənim mehrimə hər iş yaz. Ənam qıl xəzinəni əmlak, M ən beş desəm sən on beş yaz. S əksən köhlən qələmə al, S əksən nər dəvə, dörd yüz mal, S əksən top da kişmiri şal, An annına yüz altmış yaz. [164, 336] Az ərbaycanın müxtəlif bölgələrində gəlinin cehizi ilə bağlı bir sıra m ərasimlər keçirilir, mahnılar ifadə olunur. Naxçıvanda toyun sabahı bəy evinin adamları gəlinin başına toplaşaraq duvaqqapma mərasimi keçirir, xorla oxuyub g əlinin cehizinə xeyir-dua verirlər: Qızlar xoru: 256 G əlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Yorğanla döşək gətdi. Qızlar xoru: Yerind ə-yurdunda qayım-gədim olsun. Qızlar xoru: G əlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Yaxşı qab-qacaq gətdi. Qızlar xoru: D əsturxanı açıq, nehrəsi yağlı olsun. Qızlar xoru: G əlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Özüyl ə ruzu gətdi Ayağı sayalı olsun. və s. [37, 28-29] Prof. E.Aslan xalq dastanlarının nəzm hissəsindən bəhs edərkən onu saz-söz s ənətkarlarının yüksək ustalığı kimi qiymətləndirir: “Aşıq Şenliyin “Lətif şah” və “Salman b əy” dastanlarında təsbit edilən və özəlliklə Şərqi Anadolu dastançılığında sıx istifadə olunan bu təsvirin şeir texnikası baxımından son dərəcə düzgün olduğu görünm əkdədir” [167, 323]. Ənənə və novatorluq, milli-məhəlli, regional xüsusiyyətlər və s. məsələlər Aşıq Şenliyin dastanlarında canlı xalq danışıq dilinin incə deyimlərində özünü büruzə verir. Ağbaba-Çıldır camaatının leksikasına daxil olan sözlər (yeznə, qada, hancarı, haqos, ürcah v ə s.), müxtəlif etnoqrafik cizgilər Aşıq Şenliyin dastanlarının regional öz əlliklərini xeyli gücləndirir. Bu cəhət Azərbaycan folklor arealı üçün xarakterik olan söz v ə ifadələrdə obrazlı inikasını tapır. “Gülşahın nur topu kimi bir oğlu oldu”, “düşdülər şəhərə elə bir cadugər tapdılar ki, iman dağarcığına bir fisgə (çırtma) vursan tozu göy ə çıxar”, “üç yüz altmış damarı od tutub yanmağa başladı”, “ac qurd qoyuna gir ən kimi Tehran şahın qoşununa daldı”, “payız xəzəli kimi titrəməyə başladı”, “yeddi yerdən dizinin qələmi qırıldı” və s. ifadələr buna nümunə ola bilər. 257 Qeyd olunduğu kimi, Ağbaba-Çıldır dastan yaradıcılığı zəngin və davamlı s əciyyə daşımışdır. Diqqət edilsə klassik ənənə XIX və XX yüzilliklərdə də əhəmiyyətini saxlamışdır. “Yaralı Mahmud”, “Əşrəf bəy” (Aşıq Tüccar), “Ərzincan bağları”, “Kirmanşah” (Üzeyir Fəqiri), “Əlişir ilə Gül”, “Yaralı top”, “Öksüz vəzir” (Aşıq Sabit Müdami) və digər dastanlar yalnız regional xüsusiyyətləri ilə deyil, əski eposçuluq ənənələrinin, dini-ürfani motivlərin, mifoloji elementlərin zənginliyi və tamlığı ilə seçilir. Prof. İ.Abbaslı erməni mənbələrinə istinad edərək Aşıq Tüccarın dastan yaradıcılığı haqqında yazır ki, “bir gün türk paşası Tüccarı yanına çağırıb ondan indiy ədək söylənməmiş bir nağıl danışmasını tələb etmişdir. Aşıq iki gün ərzində şagirdi ilə birlikdə “Əşrəf və Zöhrə” dastanını düzəltmişdir. Dastan paşaya d ərindən təsir etmiş, hətta onu ağlatmışdır. Bu səhnədən təsirlənən aşığın özü də ağlamışdır. Şagirdinin:- “Axı bu yalandır, özün uydurmusan, bəs nə üçün ağlayırsan?”-sualına Tüccar:- “Onun üçün ağlayıram ki, nağılın dalını necə düz əldəcəyəm”-deyə cavab vermişdir [2, 104]. Bu rəvayət olsa da, bölgədə dastan yaradıcılığının özünəməxsusluğunu göstərir. Aşıq Sabit Müdaminin “Əlişir ilə Gül” dastanının mövzusu böyük özbək şairi Əlişir Nəvai ilə (1441-1501) onun sevgilisi Gül haqqındakı rəvayətlərdən götürülmüşdür. Məlumdur ki, Əlişir Nəvai ilə bağlı özbək xalq ədəbiyyatında çoxlu r əvayətlər mövcuddur [66]. Aşıq Müdami bu rəvayətlərdən bəhrələnərək Əlişirlə Gülün m əhəbbətindən, Hüseyn Bayqaranın özü də bilmədən onların eşqini nakam qoymasından, Gülün faciəli ölümündən bəhs edən maraqlı bir dastan yaratmışdır. Aşıq dastanın döşəmə hissəsində əsərin düzülüb qoşulmasının səbəbkarı kimi folklorşünas N.Boratavı nişan verib “bir yadigar qalsın hekayətimiz”-deyə qəmli bir m əhəbbət dastanı yaratmışdır. Dastan dərin lirizmi ilə diqqəti cəlb edir [198, 111- 117]. “Yaralı top” dastanını Aşıq Müdami prof. Ş.Elçinin təklifi ilə “Qaraoğlan”əfsanəsi əsasında yaratmışdır. Həcmcə çox da böyük olmayan bu dastanda hadis ələr Ərzurum istehkamlarının birində Balkan müharibəsi dövründə c ərəyan edir. Növbətçi əsgər, minbaşı və üç döyüş topu arasında baş verən əhvalata aşıq mifik don geyindirmiş, əfsanənin məzmununu poetik şeirlərlə süsləmişdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|