Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
279 mühiti, Göyç ə məktəbinin Çıldır mühiti, Çıldır aşıq mühiti, Çıldır aşıq məktəbi və dig ər adlarla adlanan bu mühit indiyədək kifayət qədər sistemli şəkildə öyr ənilməmişdir. Aparılan tədqiqatlar, əsasən ümumi səciyyə daşımış, araşdırmalarda Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin elmi-filoloji təhlili həllini tapa bilməmişdir. Türkiy ə folklorşünaslığında aparılan tədqiqatlar, əsasən mühitin çağdaş Türkiy ə ərazisindəki bölgələrini əhatə etdiyindən birtərəfli səciyyə daşımışdır. Az ərbaycanda və Türkiyə folklorşünaslığında bu sahədə bir-birindən təcrid olunmuş araşdırmalar mühitin elmi mənzərəsini tam əks etdirə bilməmişdir. Araşdırmalardan o da aydın oldu ki, türkçülük məfkurəsi, türkə, onun şanlı tarixin ə məhəbbət, milli özgürlük hissləri Ağbaba-Çıldır aşıqlarının poeziyasında sonsuz iftixarla t ərənnüm olunmuşdur. Aşıq Şenliyin, Aşıq Qulunun qoçaqlamaları, xüsusil ə Qarsa, onun qəhrəmanlıq ənənələrinə həsr olunmuş saysız-hesabsız şeirlər, müst əqillik, milli qürur və milli azadlıq ideyalarının tərənnümü saz-söz s ənətkarlarının dövlətçiliyə bağlılığının, doğma Vətənə sonsuz şükranlıq duyğularının qabarıq göstəricisidir. Etno-milli hisslər bölgə aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında o q ədər güclü olmuşdur ki, Aşıq Nəsib 1930-cu illərin repressiyalarında türkü vəsf etm əkdən, türkçülük, ideyalarını dilə gətirməkdən heç vaxt çəkinməmişdir. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində təriqət poeziyasının özünəməxsus dini-ürfani m əzmunu türk-müsəlman mədəniyyətinin zəngin ənənələri üzərində formalaşmışdır. Aparılan araşdırma və təhlillər göstərdi ki, Ağbaba-Çıldır aşıq poeziyasının ana x ətlərindən birini təsəvvüfi ideyalar təşkil edir. Mürəkkəb sufi simvolikası, təsəvvüfi işarələr, ürfani kodlar, dini-mifik fikirlər orta əsrlərdən başlayaraq bu günümüzədək Ağbaba-Çıldır aşıqlarının yaradıcılıq ənənələrinin əsas göstəricilərindən birinə çevrilmişdir. Aşıq Nəbati (XVII-XVIII əsr), Sofu Dədə (XVIII əsr), Dədə Dərbədəri (XVIII əsr), Aşıq Şenlik (1850-1913), Aşıq Summani (1861-1915), el şairi Rəcəb Hifzi (1893- 1918), Yaşar Polad (1941), Aşıq Murad Çobanoğlu (1945-2005), Hanifi Örs // Çiftlikli Ümmani (1966) v ə başqa saz-söz sənətkarının yaradıcılığında türk- müs əlman təsəvvüf düşüncəsi kamil örnəklərdə poetik ifadəsini tapmışdır. Bu yönümd ə aparılan çalışmalar belə bir elmi qənaətə gəlməyə imkan verir ki, bölgə aşıqlarının yaradıcılığında təsəvvüf poeziyasının güclü və davamlı axarda olmasının 280 başlıca səbəblərindən biri bu sənətkarların butalanması mötivi ilə bağlıdır. Az ərbaycan aşıq sənəti tarixində XIX əsr xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Bu dövrün aşıq poeziyasında ictimai-siyasi motivlər olduqca güclüdür. Araşdırmalar n əticəsində məlum oldu ki, bölgə sənətkarlarının poeziyasında təcavüzkar müharib ələrin, deportasiya və qırğınların, soyqırımı siyasətinin qanlı səhnələri poetik deyiml ərlə, həyati detallarla əks olunmuşdur. Azərbaycan aşıq mühitlərinin heç birind ə müharibə səhnələri, dinc əhaliyə tutulan divan, erməni vəhşilikləri Ağbaba- Çıldır aşıqlarının yaradıcılığındakı qədər əhatəli şəkildə təsvir olunmamışdır. Bunun da əsas səbəbi qeyd olunduğu kimi, Şərqi Anadolu torpaqlarında uzun sürən qanlı müharib ələrin baş verməsidir. Teymurləngin 1386-cı ildə Qarsı işğal etdiyi zaman tör ədilən qırğınlar, acı fəlakətlər Baykan adlı bir el sənətkarının “Dastan” adlı tarixi m ənzuməsində real boyalarla dilə gətirilmişdir. Səkkiz bəndlik bu qoşmanın “söyl əniş və yazıya alınması tarixi ən gec XV əsrin əvvəllərinə aid ola bilməsi” həm d ə Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin təşəkkülü tarixi baxımından da maraq doğurur. Bu faktorlar Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin regional özünəməxsusluğu kimi xüsusi s əciyyə daşıyır. El s ənətkarı Baykanın (XV əsr) Çıldırlı Aşıq Bağdad xanımın (XVI əsr), H əsən Şirəklinin (XVII əsr), Dədə Dərbədərinin (XVIII əsr) yaradıcılıqlarından əldə olan nümun ələr göstərdi ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində yüksək təbli saz-söz s ənətkarları yetişmişdir. Bu mühitdə əsasən iki aşıq qolu, başqa sözlə iki sənətkar ənənəsinin geniş yayıldığını müşahidə edirik: Aşıq Şenlik və Aşıq Summani ənənələri. Başlanğıcını Xəstə Hasandan alan Aşıq Şenliyin sənət şəcərəsinə əllidən yuxarı, əsası Aşıq Ərbabi tərəfindən qoyulan Summaninin sənət xəttinə ondan çox saz-söz s ənətkarı daxildir. Hər iki ustad aşığın sənət şəcərəsində onların törəmələri (oğul, nəvə və nəticə) yaxından iştirak etmişlər. Şagirdlik etmədən görkəmli aşıqları özlərinə mənəvi ustad seçmək ənənəsi ustad- şagird münasibətlərində regional özəllik kimi diqqəti çəkir. Çorlu Məhəmməd Aşıq Şenliyi, el şairi Behcət Marık Aşıq Summanini özlərinin ustadı saymışlar. Aşıq Yaşar Yılmaz Reyhani şagird yetişdirməsə də, xeyli sayda aşıq onun ustadlığını q əbul etmişdir. 281 Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin regional xüsusiyyətləri dastan yaradıcılığında da qorunub mühafizə edilmişdir. Tədqiqat müəyyənləşdirdi ki, ənənəvi dastanlarla və onların regional variantları ilə yanaşı, bölgə aşıqlarının özlərinin yaratdıqları çoxlu sayda dastanlar mövcuddur. Əski türk eposçuluq ənənələrinə qayıdışın, dini mifoloji elementlərin, qəhrəmanlıq və sevgi sujetlərinin bu dastanlarda yüksək sənətkarlıqla əks olunması Ağbaba-Çıldır aşıqlarının dastan yaradıcılığının özünəməxsus cəhətlərini göstərir. Aşıq Şenliyin yaratdığı “Lətif şah”, “Salman bəy” dastanları bütün sənət parametrləri ilə klassik dastançılıq ənənələrinin özünəməxsus ifadəsidir. Aparılan müşahidə və təhlillər göstərir ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində dastan ifaçılığı və yaradıcılığı ayrıca bir tədqiqat mövzusu kimi araşdırmaya cəlb olunmalıdır. Bölg ə aşıq mühitinin tarixi—mədəni coğrafiyası, aşıq ocaqları, dastan gec ələrinin keçirilməsi və sair Ağbaba-Çıldırda ifaçılıq ənənələrinin inkişafında ön əmli rol oynamışdır. Bölgənin bir çox saz-söz sənətkarının yaradıcılığında sufi ideyaların dərin kök atması onların ifaçılıq tərzinə də təsir göstərmişdir. İfaçılıq ənənəsindəki bu keyfiyyət aşıq qarşılaşmalarında daha çox hiss olunur. Az ərbaycan aşıq yaradıcılığında olduğu kimi, Ağbaba-Çıldırda keçmişdə dastan gec ələri, məclislər bir qayda olaraq ağa, bəy evlərində, xanlarda (karvansaralarda) keçirilmişdir. Bölgənin Qars, Gümrü, Ərzurum və digər şəhərlərində çoxlu xanlar / hanlar (karvansaralar) olmuşdur. Gümrüdə Papaqçı xanı, R əhim ağanın xanı, Ərzurumda Mavi xan, Hacılar xanı, Öməroğlu xanı və başqa xanlarda ağır məclislər keçirilmişdir. Araşdırmalardan o da bəlli oldu ki, ifaçılıq ənənələrinin özünəməxsusluq qazanmasında, aşıq sənətinin formalaşmasında qəhvəxanalar müəyyən rol oynamışdır. Aşıq Murad Çobanoğlunun yaratdığı “Çobanoğlu Aşıqlar Qəhvəsi” bu ənənəni indi də yaşatmaqdadır. İfaçılıqda olduğu kimi Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində bəstəçilik ənənəsi də güclü olmuşdur. Bölgə aşıqlarının musiqi repertuarında ənənəvi saz havaları ilə yanaşı orijinal hava-havacatlar da mühüm yer tutmuşdur. “Şenlik Mirzəcanısı”, “Ağbabayı”, “Xoşdamağı”, “Çıldır təcnisi” (Aşıq Şenlik), “Summani”, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|