Aydin talibzadə

______________Milli Kitabxana_______________ 
343 
     Mehdi  Məmmədov Azərbaycan teatrına pyeslə, aktyorla 
analitik işin rus teatr mədəniyyətinə, K.S.Stanislavski 
“sistemi”nə xas sahmanını, məntiqiliyini və  ləzzətini gətirdi. 
İlk dəfə  məhz o, millətin teatr sənətçilərinə rejissor və aktyor 
sənəti haqqında elmi-nəzəri  əsaslarla danışmaq vərdişini 
aşıladı, “əməli təhlil metodu”nun prinsiplərini, qayəsini səlis 
bir  şəkildə çözüb istifadəyə verdi, peşəkar rejissuranın azəri 
türkcəsində  “əlifba”sını  tərtiblədi, rejissuranın kodifikasiya 
edilmiş bilgiyə çevrilməsi prosesinin təməlini qoydu. Bu, 
Mehdinin Moskvada aldığı mükəmməl teatr təhsilinin milli 
zəminə  uğurlu transformasiyası kimi dəyərləndirilə bilər. 
Mehdi özünü və  sənətini mədəniyyət üçün sonacan yazdı, 
sənədləşdirdi, teatr işçisinin kiçik bir kitabxanasını yaratdı. 
     Onun  Moskva  Bədaye Teatrının, Malı Teatrın bədii-estetik 
dünyasına bir teatr düşünəri kimi yaxın olmasına, səhnə 
realizminə  hədsiz böyük sayğı göstərməsinə baxmayaraq 
Mehdi Məmmədov rejissurasının bir qütbünü bayram (şən 
zarafatlar,  şadyanalıq, sevgi dolu oyunlar), digər qütbünü isə 
misteriya (təziyə, ağı, hüzn) təşkil edirdi. O, komediyalara 
quruluş verəndə sanki İntibah teatrının, faciələri səhnəyə 
gətirəndə isə qədim yunan teatrının estetikasına doğru gedirdi. 
Odur ki, bu rejissorun quruluşlarında həm buffonada 
təzahürləri ilə, həm yüksək lirizmlə, ritorika ilə, həm də qədim 
yunan xorunun müxtəlif modifikasiyaları ilə rastlaşmaq 
mümkün idi. 
     Mehdi Məmmədov milli teatr formalarına da biganə deyildi:  
onun tamaşalarının strukturunda təziyə  mərasiminin,  şəbih 
teatrının və xalq meydan məzhəkələrinin atribut və elementləri 
həmişə özünə orqanik şəkildə yer bulurdu. Bu, təkcə sitat 
səviyyəsində qalmırdı, tamaşanın təbiətini və estetik hüsnünü 
formalaşdıran lokus, mənbə statusu alırdı. Mehdi öz teatrını 
hələ  uşaq ikən təmasda olduğu islam adət-ənənələrinin 
teatrallığı içindən götürüb sivil dünyaya çıxardırdı. Onun 
tamaşalarındakı təlqin və suggestiyanın kökü burda. 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
344 
    Mehdi  Məmmədovun rejissurasında poeziya teatrının 
ünsürlərilə epik teatrın müəyyən cizgiləri romantizm pafosunda 
bir-birinə calanırdı. Bu böyük istedad sahibinin qurduğu əksər 
tamaşaların ayrı-ayrı farqmentlərində qiraətçi teatrının estetik 
kanonları aparıcı mövqelərə yiyələnirdi. Qiraətçi teatrı isə epik 
teatrdan qopmuş qəlpədir. Belə ki, Mehdinin “ədəbi dilin səhnə 
dilinə çevrilməsi işindəki yüksək səriştəsi, professionalizmi, 
orfoqrafiya qanunları ilə  bərabər orfoepiya qanunlarına bələd 
olma səviyyəsi”
260
 tamaşanın partiturasında hər bir ifaçıya 
potensial qiraət ustası kimi çıxış etməyə imkan verirdi. “Dil 
dramaturqdan, danışıq aktyordan”
261
 söyləyən rejissor aktyorun 
ideal nitq mədəniyyətinə malik olub ifa etdiyi obrazın portretini 
nitqdə, nitq vasitəsilə göstərməyə çağırırdı. Təsadüfi deyil ki, 
Mehdi Məmmədovun tamaşalarına baxmayıb onları yalnız 
dinləməklə də kifayətlənmək mümkün idi. Və bu an emosional 
təlqin, təəssürat zəifləməyəcəkdi. Elə bu səbəbdən də Mehdiyə 
tez-tez təklif olunurdu ki, tamaşalarının radio üçün yol veriləsi 
ixtisarlar çərçivəsində qısa versiyasını hazırlasın. 
    Mehdi  tamaşanın oyun olduğunu vurğulamaqdan heç vaxt 
çəkinmirdi və hətta, əksinə, bir sıra quruluşlarında dekorçuları 
da cəsarətlə səhnəyə çıxarırdı, illyuziya effektini sıfra endirirdi. 
Bununla yanaşı o, səhnə realizmi, psixologizm üstündə  də 
“əsirdi”: aktyoru səhnədə canlı ünsiyyət prosesinə kökləyirdi. 
Bəzən səhnə güzgüsünü bilərəkdən “vurub sındırırdı” ki, 
aktyor seyrçilərlə birbaşa kontakt yaratsın, bəzənsə “dördüncü 
divar”ın xəyali mövcudluq parametrlərinin diktə elədiyi oyun 
tərzini aktuallaşdırırdı.   
     Mehdi  Məmmədovun rejissurasında statuar poza ilə 
davranış dinamizmi, gerçəkçi psixoloji ovqatla romantik teatral 
ifa sintez olunurdu. Mizan və jestlərin səhnə məkanında sanki 
nidaya bənzəməsi, cümlədəki nida işarəsinin funksiyasını 
yerinə yetirməsi bu rejissorun dəst-xəttinin seçilən 
tərəflərindən biri olub. Pauza (üç nöqtə) və nida onun sənətçi 
üslubunun çox mühüm attraktiv əlaməti idi. Bu da dolayısı 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
345 
yolla Mehdinin kitab əhli olduğunu, bir filosof olduğunu 
eyhamlaşdırır. 
     Mehdi  Məmmədovun tamaşalarında fəlsəfə poeziyaya, 
poeziya isə  fəlsəfəyə çevrilirdi: ona görə  də bu rejissor 
aktyorlardan az qala “müqəddəsləşməyi”, “peyğəmbərləşməyi” 
tələb edirdi. Onun sənətə münasibətdə  əxlaqi kredosu məhz 
buradan keçirdi. Çünki Mehdi Məmmədov öz rejissurası ilə 
səhnədə  İNSAN  şərəfinə major tonallıqda səslənən fuqalar, 
simfoniyalar “bəstələyirdi”. Alman musiqi mədəniyyəti üçün 
İohan Sebastyan Bax kimdirsə, Azərbaycan teatr mədəniyyəti 
üçün də Mehdi Məmmədov odur. Hətta Mehdinin 
tamaşalarının səhnədə möhtəşəm bir orqan kimi səsləndiyini də 
demək mümkündür. Mən bunu əbəs söyləmirəm. Onun 
tamaşalarında kütləvi səhnələr həmişə  ənənəvi səhnə 
monumentalizminin bir fraqmenti kimi qavranılırdı  və onların 
Mehdi quruluşlarında öz “simfoniyası” olurdu. Kütləvi 
səhnələri Mehdi qədim yunan xorunun müasirliyə proyeksiyası 
qismində görürdü və çalışırdı ki, kütləvi səhnələrdə bu 
rudimenti gücləndirsin, aktivləşdirsin. Mehdi həm də xoşlayırdı 
ki, kütləvi səhnələrə yunan xorundan fərqli maksimal 
dinamizm versin, onu azman enerji təmsilçisi kimi tanıtdırsın.      
     Bu  sənətçi öz tamaşalarını  həmişə Avropa teatr 
gələnəklərilə milli teatr ənənələrinin kəsişdiyi nöqtələrdə 
hazırlayırdı. O, Şekspir, Molyer, Lope de Veqa komediyalarını, 
hətta müəyyən imitasiyalardan bəhrələnib, məhz Azərbaycan 
seyrçisinə yaxınlaşdırmağa, bir maarifçi olmağa çalışırdı; 
Azərbaycan klassik dramaturgiyasının isə Avropa teatr 
dəyərləri müstəvisində əla göründüyünü hamıya sübut etməyə 
səy göstərirdi. 
     Mehdi  Məmmədov gerçəkçi psixoloji oyun tərziylə  şərti 
oyun prinsiplərini bacarıqla bir araya gətirirdi. O, kostyumlu, 
qrimli,  əlvan teatrallığı, bir sözlə, səhnənin  şərtiliyini sevirdi, 
onun dünya içində dünya olduğundan sonsuz həzz aparırdı. 

---