Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 337 şəcərəsində od dayanır... Müharibə İblisdəndir, İblis müharibədən... Olum, ya ölüm? İnsan, ya İblis? Bəlkə... Yoxsa... Allah, ya İblis? İnsanların nəfsindən və əməlindən Yerlə Göy titrər, İblis gələr, Göydən gələr, Yerdən gələr, insanları göstərən güzgülərdən gələr. Ona görə tərtibatda işlədilən funksional müstəvilər gümüş səthi kimi işıqlardan parıldayırdı. Yəni Göy nədir, Yer nədir, biz İblisi baxdığımız aynalarda tanımalıyıq... tanıyıb da onu içimizdə əbədilik dəfn etməliyik... 1983-cü il martın 19-u premyera günündə “İblis”in məhz bu səpkili fikirlərlə aşılanmış proloqu seyrçilərə yaman bərk təsir etdi. Təsadüfi deyil ki, bu tamaşaya resenziya yazmış 253 şünasların hamısı birmənalı şəkildə öz məqalələrində mərkəzi situasiya, effektiv səhnə kimi elə bu proloqu götürüb onun təsvirini və təfsirlərini (şərhlərini, yozumlarını) verdilər, bəstəkar Aydın Əzimovun musiqisinin “İblis” motivlərilə tam uyuşduğunu dedilər, hər iki aktyor heyətini, azacıq istisnalarla, təriflədilər. Bu ona görə belə idi ki, rejissor tamaşanın bütün energetikasını sanki bu səhnəyə yığmışdı. Proloq tamaşanın bədii-estetik və məna mündəricəsini görükdürürdü, proqramlaşdırırdı. “İblis”də Mehdi Məmmədovu dramatik hadisənin özündən daha çox onun fəci patetik vüsəti, sosial- fəlsəfi mənası maraqlandırmışdı. Ol səbəbdən hadisə faciə müstəvisindən çıxıb epik müstəviyə adlayırdı və tamaşa İblis haqqında dastana, bir az da dəqiq olsam, epik poemaya çevrilirdi. Mehdi Məmmədov “İblis” faciəsinin özünü yox, onun kontekstini tamaşaya qoymuşdu. Ona görə ki, Mehdinin fikirlərindən ötrü kontekst dramatik hadisələrdən daha üstün, daha effektiv və daha aktual idi. Bunu rejissora birbaşa Cavid pyesinin özü diktə eləmişdi. Çünki “İblis” öz quruluşuna, diskursuna, hadisələrin inkişaf şərtlərinə və məntiqinə, ______________Milli Kitabxana_______________ 338 monoloq və dialoqlardakı deklamasiya tipinə görə qədim yunan faciələrini xatırladır. Ol səbəbdən Mehdi yenidən xor oxumalarına müraciət etmişdi və bu xor oxumaları tamaşanı ara-sıra misteriya qoynuna qaytarırdı, rituala yaxınlaşdırırdı. Buradan isə epik teatra doğru cəmi bir addımlıq məsafə qalırdı. Təsadüfi deyildir ki, teatrşünas İ.Rəhimli bu tamaşanı “epik teatr poetikası ənənələrinə əsaslanan” 254 bir tamaşa kimi definisiya edir və “oyun içində oyun” prinsipinin Mehdinin quruluşundan ötrü önəmli olduğunu vurğulayır. Nədən ki, epizodlar iki lövhə arasında (və ya iki pararlel xətt), başqa cür desək, sanki “kadr” içində oynanılırdı. Bu “məkan”dan çıxan aktyor səhnə planşeti üzərinə düşən kimi sanki Yerlə Göy hüdudlarında gerçəkləşən hadisələrdən kənarlaşırdı, bir seyrçi mövqeyinə çəkilirdi. “İblis”in Mehdi tərəfindən qurulmuş suggestiv proloqu, faktiki surətdə, tamaşanı üstələyirdi, onun mənasını, fikir partiturasını simvolik bir səhnədə ümumiləşdirib birnəfəsə danışırdı. Hətta tamaşanın finalı və İblisin məşhur monoloqu da öz təsir gücünə görə proloqa çata bilmirdi. Nəticədə elə təəssürat yaranırdı ki, tamaşa proloqdan sonra “sönən” epizodlar ardıcıllığında oynanılır. Bütövlükdə, Cavidin “İblis” pyesi qədərincə təsirli, psixosof sentensiyalarla aşılanmış epizodlardan, fraqmentlərdən bir quramadır; əsərin mübarizə panoramı isə mozaikdir. Odur ki, pyesdə qəhrəmanların əməl xətti tam aydın cızılmır, Cavid öz əsas fikrini və personajları faciənin finalına doğru “sürükləyə-sürükləyə” aparır, öz fəlsəfəsinin cazibəsilə “dartıb” aparır; aparır ki, sonda onlara İblisin əsl mahiyyətini duydursun, anlatsın. Ona görə də teatrın yaxşı “solist”ləri olmadan bu pyesi səhnəyə gətirməyə çalışmaq boş bir şeydir. Çünki hər hansı bir epizodun zəif ifası tamaşanı dözülməz darıxdırıcı bir nəsnəyə çevirər. Mehdi bunu gözəl bilirdi. Elə bu səbəbdən də “İblis”ə teatrın birinci “skripka”larını toplamışdı və demək olar ki, rol bölgüsü ilə çox böyük iddialar ortaya qoymuşdu. İblisi vaxtilə teatrın kefli ______________Milli Kitabxana_______________ 339 İskəndəri, Hamleti, Kamranı olmuş Həsən Turabova tapşırımışdı. Arifi isə Azərbaycan vizual mədəniyyətinin Nəsimisi 255 kimi tanınan Rasim Balayevə həvalə eləmişdi və bununla da xeyir və şər mütənasibliyini aktuallaşdırmağa, aktryorun fakturasında “qarışdırmağa” nail olmuşdu. Amma mənim belə bir məsələ də yadıma gəlir ki, hələ “İblis”in məşqlərinə təzəcə başlayanda Mehdi İblisi qadın ifasında gətirmək istəmişdi səhnəyə. Söz-söhbət gəzirdi ki, o, bu rola Şəfiqəni hazırlamaq fikrindədir. Sonradan Mehdi bu ideyanı, bu cəsarətli ideyanı nədənsə gerçəkləşdirmir və daha ənənəvi variant üzərində dayanır. Halbuki “İblis” Şəfiqə Məmmədova ilə Azərbaycan teatr aləminə fantastik bir məqam yaşada bilərdi. İblis rolunda Həsən Turabovun dublyoru Hamlet Xanızadə idi. Arifi isə Rasim Balayevdən başqa Ramiz Məlik (Məlikov) də oynayırdı. Və Azərbaycanın teatr ictimaiyyətində belə bir rəy formalaşmışdı ki, Həsən Turabovla Rasim Balayev birinci, digərlərisə ikinci heyəti təmsil edirlər. Ancaq, əslində, bu, belə deyildi. Sadəcə, Mehdi variantları yoxlayırdı. Həsən Turabov öz imicinə görə milli kişilik simvolu hüdudlarında Azərbaycan teatrının müsbət qəhrəmanı statusunda qavranılırdı. Rasim Balayevin aktyor görkəmində isə sanki ülvilik və müqəddəslik kodlaşdırılmışdı. Ona görə həddən artıq dərəcədə maraqlı idi ki, bu pozitiv auraya malik aktyorlar iblisanəlik xisləti çərçivəsində necə görünəcəklər. Hamlet Xanızadə ilə Ramiz Məliksə tamam başqa tip aktyorlar idilər; öz fakturaları etibarı ilə, təbiətən düşüncəyə və şübhələrə meylli sənətçilər olmaq etibarı ilə İblis və Arif rollarına daha müvafiqdilər. Mən heç də təsadüfi saymıram ki, çox tezliklə bu tamaşa məhz Hamlet Xanızadəyə və Ramiz Məlikə “qaldı” və premyeralardan sonrakı müddətdə bu rolların əsas ifaçıları məhz onlar oldular. Digər iştirakçılar, öz dublyorları ilə birgə, bu tamaşada koordinal şəkildə nəyisə dəyişmək iqtidarında deyildilər və Mehdi göstərişlərinin çərçivəsində öz bacardıqlarını yetərincə Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|