Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 150 uçurumdur”. 122 Azərbaycan Kommunist Partiyasının yerli təşkilatlarında belə məruzələr dinlənilirkən bəlli olardı ki, kimsə “sifariş” edilmişdir və bu kimsənin əleyhinə kompaniya başlanmışdır. Bu tərzdə, bu leksikonda partiya iclaslarında və ya məsul partiya funksionerlərinin kabinetlərində danışardılar. Cəfər Cəfərov Mehdinin tamaşasını tənqid eləyə-eləyə faktiki surətdə ona qarşı ittiham irəli sürür, tamaşanın tənqidini siyasi- ideoloji tənqidlə əvəzləyir, “Kommunist” qəzetində “Dövrümüzə layiq repertuar yaradaq!” adlı redaksiya məqaləsində “Dağılan tifaq”a qarşı yürüdülən ittihamı dəstəkləyir. Əslində, bu məqalə “Kommunist” qəzetinə göndərilmiş ismarıcdır ki, yəni “mən də sizlərdənəm, kommunistlərdənəm və mehdikimilər yollarını azıblar, uçuruma yuvarlanırlar”. Bu, artıq tənqid deyil, təhlükəsizlik orqanlarına ərizədir. Mehdi nə səhv buraxmışdı ki, Cəfər belə “odlanmışdı”, “uçurum” motivlərini ortaya çıxarmışdı? Sözün birbaşa mənasında heç nə. Mehdi Məmmədov, sadəcə, Ə.Haqverdiyevin ruhuna, üslubuna, simvolist dramaturgiyanın estetikasına maksimal şəkildə yaxın olmağa çalışmışdı, tale, alın yazısı, kosmik cəza motivlərini qəhrəmanların həyat paradiqmasının alfa və omeqasına çevirmişdi. Və bunu eləyərkən, mən yüz faiz əminəm, Mehdi ideoloji məqamların öz-özünə qabarıb pırtlayacağını gözaltına almamışdı. O, bu tamaşanı “qaniçən bəylər”, “zalım mülkədarlar” haqqında yox, insan xisləti, mənəvi imperativlər və ruhsal dəyərlər haqqında hazırlamışdı. Təbii ki, mən onun-bunun qeydlərindən aşkarladığım və müqayisəli təhlilə çəkdiyim rəylər əsasında bu qənaətimi yazıram. İ.Kərimovsa yazır ki, “Dağılan tifaq” oynanıldığı gündən “teatrın nailiyyyətləri sırasına daxil oldu. Əlbəttə, bunun səbəbi hər şeydən əvvəl Mehdi Məmmədovun parlaq rejissor istedadı, yaradıcılıq təxəyyülünün güclü olması ilə bağlı idi”. 123 Aşkar dissonans: və təkcə sosial-ideoloji dəyərləndirmə baxımından yox. ______________Milli Kitabxana_______________ 151 Amma mən Sizə bir sirri açacağam. Mən bu tamaşanı dərindən öyrəndikcə bir də gördüm Cəfər Cəfərovun mövqeyində dayanmışam. Eyni bir səhnəyə iki müxtəlif yanaşma ilə tanış olanda həməncə əyan olacaq ki, mən niyə belə deyirəm. “Dağılan tifaq” tamaşasının ilk səhnəsini İ.Kərimov bu cür təqdim edir: “Pərdə şən musiqi sədaları altında açılırdı. Nəcəf bəyin həyəti təsvir edilirdi. Buradakı rənglərdə parlaqlıq, əşyalarda isə bir zənginlik var idi. Nəcəf bəy əynində ağ çərkəzi paltar, ayağında uzunboğaz xrom çəkmə, səliqəli və gözəl görkəmdə həyat haqqında “fəlsəfi” monoloqunu söyləyirdi. Sonra içəri girən bəylər zarafatlaşır, yaşca hamıdan böyük olan Həmzə bəyi ələ salıb gülüşürdülər... Tamaşadakı tiplərin zahiri zənginliyi və “gözəlliyi” arxasında onların eybəcərliyi, tüfeyliliyi çox aydın sezilir və bu təzad tamaşanın ideya istiqamətini qüvvətləndirirdi, Rejissor hər cür sünilikdən çəkinmiş, obrazların xarici şərhində heç bir karikaturaya və ifşaediciliyə yol verməmişdi”. 124 Cəfər Cəfərovsa həmin pərdəni təsvir edə-edə bunların tam əksini yazıb, öz estetik pozisiyasını dəqiq müəyyənləşdirib yazıb və aydın şəkildə anladıb ki, o, nəyin əleyhinədir: “Bu pərdədə rejissor pyesin mətninə bir az əl gəzdirmiş, replikalar artırmış, bəylərin avara həyatını göstərmək üçün bir çox səhnə vasitələri düşünüb uydurmuşdur. Bəylər arası kəsilmədən zarafatlaşır, gopçu Həmzə bəyin başına “it oyunu” gətirir, bir-birilə qapazlaşır, döyüşür, əsərin mətnindən xaric sözlər və söyüşlər işlədir, oxuyur və sairə. Mənasız və yüngül gülüş doğuran şarj bu pərdədə səhnəyə büsbütün hakimdir. Bütün bu “hırıltı” içərisində əsərin mənasını açan, dövrü, mühiti haqqında təsəvvür verən fikirlər, mühakimələr isə tələf olub gedir. Bəylər keçmişdən həsrətlə danışdığı yerdə Həmzə bəy (art. M.Vəlixanov) almanı yun corabına sürtüb təmizləyir və ağzına aparır. Bəylər Süleymanın əxlaqsızlığından, pis yola getdiyindən və bunda Nəcəf bəyin müqəssir olduğundan danışarkən Həmzə bəy qəlyanın çubuğu ilə başını qaşıyıb ______________Milli Kitabxana_______________ 152 camaatı güldürür... Şarj (oxu karikatura variantı kimi - A.T.) və ondan doğan ucuz gülüşlər hadisələrin ictimai mənasını, məfkurəvi mahiyyətini soldurmuş, kəsərsiz və gərəksiz etmişdir. Birinci pərdə kef və zarafat təsvir edir, həyat yaratmır, həqiqət ifadə etmir”. 125 Mən C.Cəfərovun söylədiyi hər bir iradın altından qol çəkirəm: çünki sosial-ideoloji konteksti qoyuram bir kənara və deyirəm ki, bu səhnədə bir antiestetizm var. Almanı coraba sürtüb yemək rus şakəri. Yəqin ki, belə bir mizanı Mehdi Moskvada hansı teatrın tamaşasındasa görübmüş və milli xarakterlə uyuşmayan bir davranış tərzini səhnəyə gətirməyə çalışıbmış. Azərbaycanlı almanı çirkli-çirkli dişinə çəkər, ançaq heç vaxt onu corabına sürtüb təmizləməz. Xırda bir detaldır, amma mühüm şeylər bildirməyə qabildir. Cəfər Cəfərovun mətnindən aydın duyulur ki, birinci pərdənin iştirakçıları qrotesklə sərhədləşmiş karikaturalardır və karikaturalara uyğun şəkildə də davranırlar. Mən də Cəfər Cəfərov kimi bu səhnənin estetik düzümünü bəyənmədim. Amma mən özüm üçün aydınlaşdırdım ki, rejissor Mehdinin tənqidi pafosu elə bu səhnə ilə bağlı olub: o, ilk pərdədən vurğulayırdı ki, bu “bəylər” artıq nəinki bəylikdən, hətta adamlıqdan çıxıblar. Bunu o zaman bir kimsə belə bu səpkidə çözə bilməmişdi. Ona görə də kimlərəsə elə gəlmişdi ki, Mehdi partiyanın ideoloji normativlərini pozur, milli bəyliyə qarşı insanlara mərhəmət hissi aşılayır. Bu duyğunu bir az da Süleyman bəy obrazının kopseptual həlli gücləndirirdi. Nəcəf bəyin oğlu yaramaz, kobud, avara birisidir, namus, qeyrət dışında yaşayan bir əyyaşdır, qumarbazdır. Ə.Haqverdiyev yaşamaq hüququnu itirmiş bu cavanı pyesdə öldürür. Mehdisə tamaşanın rejissor partiturasında Süleyman bəyin ölümünə kədərlənmək üçün yer saxlayır; mizanla bildirmək istəyir ki, ölən təkcə əbləh bir bəy oğlu bəy deyil, təkcə yaramaz xarakter, işarə, rəmz deyil; ölən canlı insandır və hər bir insanın ölümündə qüssə notları var. Bəyənilsin, təqdirediləsi mövqedir. Təəssüf ki, 1950-ci ildə bu Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|