43
“Bir kəndin sərgüzəşti” hekayəsində isə müəllif demokratiya yolunda
əngələ çevrilən, feodal əxlaqına xas olan avtoritarlığa qarşı çıxır. Əsərdə məhəllə
adları kimi təqdim olunan Naməlsəm və İnmirəni tərsinə oxuduqda söhbətin
müsəlman və ermənidən getdiyi məlum olur. Qonşularından fərqli olaraq yalnız
ağsaqqal sözü ilə durub-oturan müsəlmanların qarşılaşdığı probelmlər kəskin
boyalarla göstərilir. İnzibati-amirliyin daşıyıcısı olan, var-dövləti başından aşan
Əmini qonşular da “canı-dildən tərif edirdilər: “Siz xoşbəxtsiniz ki, Əmi kimi
böyüyünüz var” deyirdilər. Naməlsəm camaəti də bu sözləri eşidib deyirdi ki: “Gör
Əmi necə ağıllı, fərasətli adamdır ki, rəqiblər də onu böyük hesab edirlər” (...).
Ortalığa ən mühüm bir məsələ gələndə Naməlsəm camaatı heç bir vaxt yığılıb onu
müzakirə etməzdi və etməyə də ehtiyac yox idi; çünki yüz baş bir olsa idi, yenə
əminin başı kimi olmazdı” (63.səh.249). Hekayədə gündən-günə həyasızlaşan
qonşular arvad-uşağa belə sataşdıqda adamları sakitləşdirən Əmi qubernatorun
yanına gedib məsələni həll edəcəyinə söz verir. “Doğrudan da sabahı gün Əmi
şəhərə getdi. Alver edib kəndə qayıtdı. Qubernatoru nəinki görmədi, hətta
qorxusundan qubernator olan küçədən də keçmədi...” cümlələri bütövlükdə
“əmiçiliyə” qarşı ünvanlanaraq avtoritarlığın doğurduğu mifləşdirmənin reallıqla
qarşılaşdırmada sabun köpüyü kimi əridiyini təsdiq edir.
Yüksək təfəkkür tərzinə malik, xalqına dərindən bağlı olan N.Nərimanovun
şəxsi taleyi də dramatik oldu. 1906-cı ildə RSDFP proqramını dilimizə tərcümə
etmiş, 1917-ci ildən bolşevik “Hümmət” təşkilat komitəsinin sədri, 1919-cu ildən
RSFSR Xarici İşlər Nazirliyinin Yaxın Şərq şöbəsinin müdiri və Milli işlər
komissarının müavini, 1920-ci ildən Azərbaycan XKS sədri Nərimanovun maarifçi
ideyalarının real həyata tətbiqi onun 19 mart 1925-ci ildəki müəmmalı ölümü ilə
yarımçıq qaldı.
“Mən millətimi sevirəm, çünki anamı sevirəm” deyən, öz xalqına ürəkdən
bağlı olub onu işıqlı gələcəyə yönəltmək istəyi ilə çırpınan Nərimanovun
mütləqiyyətlə mübarizə yolunda inqilabi ideyalara üstünlük verməsi yetmiş illik
zaman kəsiyində zahirən uğurlu görünsə də, əslində özünün əsl mahiyyətini bütün
çılpaqlığı ilə göstərdi. Hələ yarandığı dövrdə inqilabi ideyaların maarifçilər
tərəfindən rədd edilməsi tədqiqatçı O.Bayramlının müqayisəsində özünü göstərir:
“Nərimanov azadlığa çıxmağın yolundan danışarkən “davasız vətən yüz illərlə
bəslədiyi məqsədinə çatmayacaq” deyə xalqı rus inqilabçılarının silahlı mübarizə
yoluna çağırırdısa, Ə.Hüseynzadə onu bu yoldan çəkindirərək “qılınc deyil, siyasət
lazım, lisan deyil, əhli-maarif lazım” – deyə onları milli tərəqqi uğrunda mənəvi
təkamül yoluna çəkirdi” (33.səh.31) – deməklə tədqiqatçı o dövrün iki ən görkəmli
nümayəndəsinin əqidə fikrini müqayisə edərək ictimai fikir tariximizdə mövcud
olmuş maarifçi ideyanın bəşəriliyini və humanizmini önə çəkir.
44
XX əsrin əvvəllərindən geniş vüsət alan, haqq-ədalətin bərpası yolunda
qlobal fəaliyyət göstərən maarifçilik ideyaları siyasi və mədəni sahələrlə yanaşı,
iqtisadi mövzuları da qabardırdı. Bu prosesdə romantizm ideyalarının müəllifləri
hesab olunan Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə və Həsən bəy Zərdabinin
kürəkəni Əlimərdan bəy Topçubaşovun 7 iyun 1905-ci ildə yaratdıqları “Həyat”
qəzetilə maarifçilik sahəsində də göstərdikləri fəaliyyət cəsarətin timsalına çevrildi.
Qəzetə senzura nəzarəti yerli məmurlardan Bakı Quberniya idarəsinin katibi
A.Atamalıbəyova həvalə olunsa da, mövcud məhdudiyyətlər sərbəst fəaliyyətə
imkan vermirdi. Qəzetin sahibi H.Z.Tağıyevin, redaktorları – Ə.Ağaoğlunun və
Ə.Hüseynzadənin imzaları ilə Vorontsov-Daşkova göndərilən teleqramda ona
“bütün Qafqazın rifahı naminə qüvvə və can sağlığı arzulanması” ziyalıların zahiri
etiketi idi. Əslində isə müsəlmanlıq və türkçülüyə şərəflə xidmət edən “Həyat”
qəzeti ictimai fikrin məhz bu istiqamətdə formalaşması üçün çalışırdı.
Bu dövrdə sənayedə əsaslı kapital qoyuluşu olmadığından yerli neft
sənayeçilərinin emal müəssisələri açmağa gücləri çatmadığından, mədənləri gəlmə
kapitalistlərə satdıqları səbəbindən istehsal tədricən xarici inhisarların əlində
cəmləşirdi. “Həyat” qəzeti 14 avqust 1905-ci il 50-ci sayında: “Milyoner olmaq,
xalqa gün ağlamaq əvəzinə çekan qızılından daha qiymətli olan neftin mədaxilini
əcnəbilərin əlinə verib az pula qane olan yerli sahibkarlar” (13.səh.8) qınanır və
qeyrət göstərməyə, öz əmlakımızı əllərə verməməyə çağırılırdı. Qəzet neftdən
gələn gəlirin xalqa deyil, mərkəzi xəzinəyə də mənfəət gətirməsini açıq-aydın
yazırdı. “Həyat” qəzeti 14 aprel 1906-cı il 80-ci sayında çar hökumətinin
sərəncamları ilə Abşeron kəndlərinin torpaqlarının qanunsuz olaraq zəbt olunması
və dövlətin əlinə keçirilməsi, “camaatın evlərinin viran edilib özlərinin dərbədər
salınması”, mənfəət naminə dövlətin vətəndaşa zülm etməsi cəsarətlə tənqid
edilirdi. Qəzet 16 aprel 1906-cı il 82-ci nömrəsində yazırdı: “Əlli il bundan qabaq
başlanan neft işləri gündən-günə tərəqqi edib hal-hazırda elə bir dərəcəyə yetişibdir
ki, Avropa bazarlarında amerikalılar ilə rəqabət edir və Rusiya hökumətinə ildə yüz
milyonlarla xeyir verir” (13.səh.7). Neft istehsalı ilə bağlı yüksək gəlir gətirən əsas
vəsaitlər istehsal edən zavodların belə “Peterburqda oturub zəhmətsiz qazanc əldə
edən” kapitalistlərin əlində cəmləşməsi ziyalıları narahat edirdi.
Neft sənayesinin kortəbii inkişafı xırda müəssisələrin inkişafına, on minlərlə
fəhlənin işsiz qalmasına səbəb olur və bu qarışıqlıqdan istifadə edən gəlmə iş
adamları asanlıqla həmin müəssisələrin aksiyalarına sahib olurdular. Tanrının
iradəsiylə qismətinə düşmüş neftin gəlirinin hüquqi cəhətdən guya əsaslandırılmış,
fırıqdaqlar yolu ilə zəhmətsiz gəlir götürmək istəyən əcnəbilərin əlinə keçməsi
ziyalılarımızı olduqca narahat edirdi. Lakin buna baxmayaraq kapitalın
təmərküzləşməsi sayəsində “Nobel qardaşları”, “Şell” və “Oyl” kimi xarici inhisar
Dostları ilə paylaş: |