59
Açığı budur ki, guya Rusiya hökumətinin başının qarışıqlığı vaxtında
Qafqaz millətləri istəmədilər hökumətə dəxi dərd-sər versinlər... Qafqaz
millətlərinə yəqindir ki, hökumət də axır qanacaqsız deyil, əlbəttə, inşallah başı
açılandan sonra ola bilməz ki, Qafqaz yoldaşlarını yada salmasın” (138).
Özünəməxsus kinayə ilə siyasi vəziyyəti təhlil edən Mirzə Cəlil istiqlal imkanını
görməklə yanaşı, “yatmış əjdahanın” oyanacağını da öncədən proqnozlaşdırırdı.
Lakin insanı fəaliyyətdən qoya biləcək qlobal proqnozlaşdırmadan vaz keçərək
“öküzü buynuzlaya bilən” milli-demokratik siyasətçilərin apardıqları məqsədyönlü
fəaliyyət sayəsində oktyabr inqilabı ərəfəsindəki Bakı Sovetinə seçkilərdə səslərin
qırx faizini toplayan “Müsavat” aparıcı mövqeyə malik siyasi təşkilata çevrildi.
31 oktyabr 1917-ci ildə Bakıda sovet hakimiyyəti elan edilsə də, hadisələrin
sonrakı gedişi onun xalq kütlələri tərəfindən dəstəklənmədiyini göstərdi.
11 noyabr 1917-ci ildə Tiflisdə gürcü menşeviki E.Q.Qeqeçkorinin başçılığı
ilə yaranan Zaqafqaziya Komissariatı müvəqqəti hökuməti Rusiyadakı Müəssislər
Məclisinə seçkilərə qədər regionun idarəçiliyini öz üzərinə götürsə də Bakıdakı
Xalq Komissarları Soveti onu tanımadı. 18 noyabr 1917-ci ildə fəaliyyətə başlayan
hökumətdə nəqliyyat komissarı Xudadan Məlikaslanov, ticarət və sənaye komissarı
Məhəmməd Cəfərovla birgə müsavatçı Xəlil Xasməmmədov da dövlət nəzarəti
komissarı təyin edildi. Ticarət və sənaye komissarının müavini olan M.Hacınski
heç bir həftə Tiflisdə yaşamamış 23 noyabrda Türkiyəyə rəsmi danışıqlara gedir.
24-26 noyabr 1917-ci ildə Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərdə
menşeviklər 661.934 səs toplamaqla 11, müsavatçılar isə 615.816 səslə 10 deputat
yeri qazandılar. Daşnaklar istisna olmaqla seçkidə iştirak edən müsəlman sosialist
bloku, eser, bolşevik, hümmət və ittihadçılar əsasən müsəlmanlardan ibarət
olduğundan səslərin əksəriyyəti də onlara aid idi. Bununla belə xüsusən erməni
kartından istifadə etməklə Rusiyanın Azərbaycana təzyiqi davam edirdi.
Mirzə Bala Məmmədzadənin yazdığı kimi: “Hələ 18 dekabr 1917-ci ildə
Lenin Stepan Şaumyanı Qafqaz fövqəladə komissarı təyin etmişdi. Bu komissarın
vəzifələrini yaxşı təsəvvür etmək üçün XKS sədri Lenin və millətlər komissarı
Stalin dekret imzalamışdılar. Qafqazın fəlakətində böyük payı olan “Dekret N13”
adıyla məşhurlaşan bu sənədi aşağıda eynən veririk:
“Xalq Komissarları Soveti rus ordusu tərəfindən işğal edilmişdi. Türkiyə
Ermənistanında erməni xalqının tam istiqlalını elan etmək dərəcəsinə qədər təyini-
müqəddərat haqqında müdafiə edəcəyini bütün erməni xalqına elan etdi”
(57.səh.90).
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra ərazilərini itirən Osmanlılar inqilab
nəticəsində Rusiyanın parçalanmasından istifadə edib ötən əsrdə Türkiyənin
əlindən çıxmış yerləri qaytarmaq fikrinə düşdülər. Bu dövrdə çiçəklənən
turanizmin romantik ideyalarından ruhlanan Ənvər paşa itirilməkdə olan səhralar
60
əvəzinə tarixi ərazilərin birləşdirilməsinin vaxtı gəldiyini dərk etdi. “İttihad və
tərəqqi” komitəsinin Qafqaz şöbəsinin göndərişi ilə 1918-ci ilin martında məxfi
tapşırıqla Bakıya gələn Həsən Ruşeni buradakı həmfikirlərinin köməyi ilə Şimali
Qafqazda və Türküstanda turançılıq ideyasının tərəfdarları ilə əlaqə qurmuşdu.
Turançılıq liderlərindən Ziya Göyalp türkçülüyün tarixi ərazilərdə yayılmasını
zəruri sayır, panislamist Əhməd bəy Ağaoğlu Rusiya müsəlmanlarını türk milli
hərəkatına çağırırdı. Qafqazı qədim türk yurdu adlandıran Əli bəy Hüseynzadə isə
burada ya federativ, ya müstəqil müsəlman və gürcü dövlətləri yaradılmasına, ya
da ki, türklər yaşayan ərazilərin Türkiyə ilə birləşdirilməsinə tərəfdar çıxırdı. Lakin
həmin dövrdə daxili və xarici siyasətini tam müəyyənləşdirməmiş Osmanlı
diplomatiyası Zaqafqaziyanın mütəqilliyi siyasətinə daha böyük maraq göstərirdi.
Çünki iqtisadi cəhətdən zəif olan dövlət Türkiyənin, parçalansa da güclü resurslara
malik Rusiya ilə bufer zonası yaratması keçid dövrü üçün strateji cəhətdən də
maraqlı idi.
6 yanvar 1918-ci ildə Tiflisdəki hökumət dairələrinin tapşırığı ilə Tiflis-
Bakı dəmir yolunun Şəmkir stansiyasında hərbi eşalonların qarşısını kəsib zirehli
qatarlarla döyüş bölgələrindən Rusiyaya qayıdan ordunun tərksilah olunması və
Qafqaz milli ordusunun bu silahlarla təmin edilməsi məsələsi qoyuldu. Digər
tərəfdən isə bolşeviklərin əlinə düşə biləcək silahların dövlətçiliyə qarşı istifadəsi
gözlənilirdi.
9 yanvar 1918-ci ildə Şəmkirdə doqquz eşalondan ibarət rusların tərksilah
olunmasında iştirak etmiş, 30 oktyabr 1919-cu ildən xarici işlər naziri
M.Hacınskinin müavini olmuş, 1920-ci ilin əvvəlindən isə Tehrana səfir təyin
edilmiş Adil xan Ziyadxanov özünün “Azərbaycan” kitabında yazır: “Dördüncü
eşalondan silahlarını təslim edənlərin birisi səsini qaldırıb “silahları verməyin, atəş
açıb müsəlmanları qırın” qışqırması ilə fitnə saldı. Bu zaman top atəşi açıldı. Bu
top gülləsindən sonra yerdə qalan səkkiz eşalon yolun o tərəf-bu tərəfində duran
əhalinin üstünə od yağdıra-yağdıra vağzala doğru yönəldilir” (93.səh.85-86).
“Şəmkir qırğını” kimi istiqlal tariximizə düşmüş bu əməliyyatda itki hesabına olsa
da, əldə olunan sursat sayəsində Gəncə Milli Şurasının rəhbərliyi ilə bolşeviklərin
Lənkəran və Şamaxı qarnizonlarına uğurlu hücumlar edildi.
14 yanvar 1918-ci ildə Vəhib paşanın nümayəndələrinin suverenliyini qəbul
etdikləri Zaqafkomun M.Hacınskinin də aid edildiyi siyasi liderləri ilə formal sülh
danışıqları apardığı ərəfədə Osmanlı ordusu Ərzincan və Ərzuruma daxil oldu.
7 fevral 1918-ci ildə N.Nərimanovun “Hümmət”
qəzetində “Arı bəy”
imzası ilə çap etdirdiyi “Kiçik felyeton”unda “Rus müəllifləri tam açıq halda
Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə bildirirlər ki, cənab, sizin yeriniz fəhlə və əsgər
deputatları şurası deyil; siz bəylərin və kapitalistlərin tərəfdarısınız. Ona görə də
gedib milli komitədə çalışın. Düşünürük ki, belə müraciət cənab Rəsulzadəyə
Dostları ilə paylaş: |