55
kimi, o zamana qədər acınacaqlı vəziyyətdə olmuş Şirvanşahlar sarayının
qorunması və bərpası da M.H.Hacınskinin adı ilə bağlıdır.
1914-cü ilin 19 iyununda Avstriya-Macarıstanın Serbiyaya hücumu ilə
əhatə dairəsinə görə iri miqyaslı Birinci Dünya Müharibəsi başladığından
Almaniya dövləti provaslav Serbiyanı müdafiə məqsədilə geniş səfərbərlik həyata
keçirən Rusiya, onun Antanta üzrə müttəfiqləri Fransa və İngiltərə ilə müharibə
vəziyyətinə girir. Almaniyanın Belçika ərazisindən Fransaya, Rusiyanın Şərqi
Prussiyaya hücumunun külli insan tələfatına səbəb olmasından sonra Yaponiyanın
Antanta, Türkiyənin isə Almaniya-Avstriya blokunda birləşməsi müharibəni daha
da qloballaşdırdı. Sonrakı mərhələdə İtaliya və Rumıniyanın Üçlər İttifaqına,
Amerika Birləşmiş Ştatlarının isə Antantaya qoşulması bütün yer kürəsini lərzəyə
gətirdi. Əsrin əvvəllərindən intensiv şəkildə Almaniyanın əsas siyasi və hərbi
müttəfiqinə çevrilmiş Türkiyənin hakim “İttihad və tərəqqi” partiyasının
liderlərindən bir çoxunun bu ölkə ilə yaxın əlaqələri və xüsusən bir neçə il hərbi
attaşe kimi Almaniyada çalışmış Ənvər paşanın II Vilhemlə şəxsi dostluğu
münasibətlərə emosional çalar da verirdi. Həmin dövrdə Rusiyanın ərazisi sayılan
Azərbaycan ictimai fikrində ölkənin müharibə apardığı düşmən tərəfə rəğbətin
gündən-günə artması paradoksal vəziyyət yaradırdı. Mətbuatda gedən məqalələrdə
Birinci Dünya Müharibəsində ərazilərin yenidən bölüşdürülməsi prosesində
Azərbaycanın gələcək qazancları müzakirələrə çıxarılırdı.
Həmin ərəfədə Hacınskilər şəhərin yuxarı hissəsində dənizə baxan mülkü
alır və burada şad-xürrəm həyat sürməyə başlayırlar. Bütün aparıcı dövlətlərin –
Almaniya, İngiltərə, Fransa, Avstriya, Macarıstan və Rusiyanın cəlb olunduğu
müharibədə güc yolu ilə dünyanın yenidən bölüşdürülməsi həyata keçirilirdi.
Siyasətlərini güc üzərində quran İngiltərə və Rusiyanın hegemonluğu digər
dövlətlərin sıxışdırılmasına səbəb olurdu. Onlara rəqib çıxan Almaniya dünyanın
yenidən bölüşdürülməsi prosesini qabaqlayaraq müharibəni qızışdırırdı.
Müharibənin ilk illərindəki vəziyyət Osmanlı imperiyasının cənub-qərbdə
itirdiyi ərazilərin əvəzini şimali-şərq istiqamətində çıxmaq ideyasını yaratdı.
Həmin ərəfədə, Turançılığı önə çəkən, Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq planını
gerçəkləşdirmək məqsədi güdən “İttihad və Tərəqqi”dən başqa Zaqafqaziyanın
tarixi türk ərazisini özündə birləşdirəcək müstəqil Azərbaycan Respublikası
yaratmaqla dövlətçilik ideyasına əsaslanan “Müsavat” da meydana çıxdı.
Rusiyanın Qafqazda dayağı olan ermənilərin Avropa ölkələrinin də
mənafeyinə uyğun gələn “Ermənistan”, “Xiçak” və “Daşnaksütyun” kimi
partiyaları İran və xüsusən Türkiyə ərazisi hesabına “Böyük Ermənistan”
yaratmağı öz proqramlarına daxil etmişdilər. 1890-cı ildə yaradılmış
“Daşnaksütyun” qatı millətçi partiyası bu işin mümkünsüzlüyünü hiss edib 1904-
56
cü ildə proqram dəyişikliyi edərək “Qafqaz Ermənistanı” da yaratmağı da qarşıya
məqsəd qoydu.
III Aleksandrın dostu və 1881-ci ildən şəxsi mühafizəsinin rəhbəri olmuş,
dövlət strategiyasının diqtəsi ilə ermənipərəst Vorontsov-Daşkovun (1837-1916)
Qafqaz canişini təyin edilməsi Rusiya siyasətinin iç üzünü açdı. Zaqafqaziyanın
əlli dörd əyalətindən yalnız beşində İran və Türkiyədən köçürülmə nəticəsində
əksəriyyət təşkil edən ermənilər 1905-ci il inqilabı ərəfəsində hələlik idarəçiliyi
əlinə ala bilməmiş canişinin himayəsinə güvənərək dinc türk əhalisinə qarşı
qırğınlar törətdilər. Qafqaz canişini 1906-cı ildə general Qoloşapovun cəza
dəstələrini erməni qırğınına qarşı çıxan Azərbaycana göndərdi. 1905-15-ci illərdə
qoca vaxtında on il canişinlik etmiş Vorontsov-Daşkovun Rusiya imperatoruna
göndərdiyi məruzədə ermənilərin bu işğalçı siyasətini etiraf etməsi Mirzə Bala
Məmmədzadənin istinad etdiyi gürcü sosialisti Krabinin 1921-ci ildə Tiflisdə çap
olunmuş “Krasnaya kniqa” kitabının 49-cu səhifəsində də öz əksini tapır:
“Məruzənin 12-ci və 13-cü səhifələrində yazılmışdır: “Daşnaksütun” firqəsinin bu
hərəkatı sırf ermənilərlə məskun bir erməni ərazisi vücudə gətirmək qayəsini güdür.
Bununla gələcək Ermənistanın muxtariyyəti üçün əlverişli bir zəmin hazırlamaq
istəyir” (57.səh.38).
8 dekabr 1914-cü ildə yerlərdə müharibəyə (bu müharibədə Azərbaycandan
S.Mehmandarov, Ə.Şıxlinski, H.Naxçıvanski kimi generallar, iki yüzə yaxın türk-
müsəlman zabiti və “Vəhşi diviziya” iştirak etmişdi) kömək məqsədilə keçirilən IV
müsəlman qurultayında Bakı, Yelizavetpol, İrəvan quberniyalarının müsəlman
əhalisi adından Beynəlxalq Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin təmsilçisi kimi
M.Y.Cəfərov iştirak etmişdi.
1907-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq fakultəsini bitirib şəhər
idarəsində çalışan M.Y.Cəfərov elə həmin il İçəri Şəhərdə yaşayıb Bakı
mədənlərində mühəndis kimi çalışan Polşa yəhudisinin qızı Yekaterina Frankovka
ilə ailə qurur. Qeyd edək ki, Yekaterina Frankovka Fətəli Xan Xoyskinin xanımı
Yelizavetta Vasilyevnanın yaxın rəfiqəsi olmuşdu. Rusiyanı təmsil etməsinə
baxmayaraq daim türklərin təəssübkeşliyini çəkən M.Y.Cəfərov 1915-ci ilin
qışında cəbhə bölgəsində - Ərdahan ətrafında qarın içərisində kimsəsiz bir uşaq
taparaq onu övladlığa götürür. Cümhuriyyət dövründə Mina, sonrakı illərdə Leyli
və Rauf adlı övladları dünyaya gəlsə də, onun Sərvinaz adı verdiyi bu qız ailənin
böyük uşağı sayılmış, 1937-ci ildə güllələnmiş dağıstanlı hərbiçi Əliağa
Turqanovla da ailə qurmuşdu.
1 yanvar 1915-ci ildən başlayaraq Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşanın
dayısı Xəlil bəyin rəhbərlik etdiyi Türk ekspedisiyası korpusunun İranın Təbriz,
həmin ilin yazında isə Urmiya əyalətlərinə daxil olması şimallı və cənublu bütün
Dostları ilə paylaş: |