61
böhtandır. Çünki Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Müsavat”ın lideridir. “Müsavat”
isə yazılı surətdə qeydiyyatdan keçmiş və dərc olunmuş rəsmi proqramında açıq-
aşkar torpağın kəndlilərə verilməsinin tərəfdarıdır. Bu halda torpağı kəndlilərə
vermək istəyən cənab Rəsulzadə bəylərin və mülkədarların tərəfdarı ola bilərmi?”
(111.səh.93) yazmaqla son dövrdə “Raboçiy” və “İzvestiya” qəzetlərinin rus
müəlliflərinin M.Ə.Rəsulzadəni sancmalarına öz münasibətini göstərirdi.
10 fevral 1918-ci ildə Tiflisdə yaradılan, qanunverici orqan kimi
səlahiyyətlərə malik olan Zaqafqaziya Seyminin Məhəmməd Əminin rəhbərlik
etdiyi 44 azərbaycanlı deputatdan ibarət müsəlman fraksiyasında, İrəvan
quberniyasının Kəmərli və Uluxanlı kəndlərində ermənilərin törətdikləri qırğını
araşdıran xüsusi iclasda müsavatçı M.Hacınskinin məruzəsi ətrafında müzakirələr
aparıldı. 17-21 fevralda Seymin Georqadzenin başçılıq etdiyi komissiyası yerində
araşdırmalar aparmaqla müsəlman əhalinin vəhşicəsinə qırılması faktını təsdiq etdi.
Zaqafqaziya Seymində fəallıq göstərən müsəlman fraksiyasının deputatları;
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə hakimiyyətçilik, Fətəli Xan Xoyski hüquq, Nəsib bəy
Yusifbəyov təhsil, M.Hacınski ştat strukturunun, xərclər smetasının tətbiqində
yaxından iştirak edirdilər. M.Hacınski deputatların dietik qidalanması məsələsi ilə
məşğul olan komissiyaya da rəhbərlik edirdi.
22 fevral 1918-ci ildə “Hümmət” qəzetində N.Nərimanov “Arı bəy” imzası
ilə çap etdirdiyi növbəti “Kiçik felyeton”unda bir daha torpaq məsələsinə
qayıdaraq problemin üzərində dayanır. Müəllif “Müsavat” proqramında bu işin
yalnız sözdə olduğunu bildirərək onların məsələyə münasibətini belə şərh edir:
““Müsavat” rəhbərləri bu cür düşünürlər: burada nə var ki, proqramda yazarıq ki,
torpaq kəndlilərə paylanmalıdır, amma çıxışlarımızda bu haqda heç nə danışmarıq.
Çünki bu barədə danışsaq əsl türklər iki hissəyə bölünərlər: kəndlilərə və
mülkədarlara. Beləliklə, bu iki əks sinif arasında münaqişə yaranar və “əsl
türklərin” vətəni dağıla bilər. İndi isə məlum olmuşdur ki, Gəncə quberniyasında
bu “vətən” artıq dağılmaq üzrədir: oranın kəndliləri “Müsavat”ın qəlbi sayılan
Nəsib bəy Yusifbəyovun sözünə baxmayıb torpaqları zəbt etmiş, mülkədarları isə
Gəncəyə qovmuşlar” (111.səh.105).
1 mart 1918-ci ildə Müsavatın parlament qrup nümayəndələrinin də iştirak
etdiyi iclasda Nəsib bəy Yusifbəyovun bəyanatından göründüyü kimi,
müsəlmanların türklərə qarşı vuruşmayacağı elan olunduqdan sonra müstəqil
Zaqafqaziya federasiyası dövlətçiliyi siyasəti özünün real əhəmiyyətini itirdi.
Təbrizdə, Bakıda və Gəncədə ideoloji kursundan məhrum olmuş rus ordusu
məğlubiyyəti müsavatçıları şimallı-cənublu bütöv azərbaycançılıq ideyasını
reallaşdırmağa sövq edirdi. Təbriz, Gəncə, Dərbənd və Bakıda bu ideyanın
tərəfdarları gündən-günə artırdı. Siyasi və iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş
62
Azərbaycanın hər iki sahədə xeyli geridə qalmış Türkiyə ilə birləşməsi
müsavatçılara arxaik görünürdü.
Bakıda daşnaklarla ittifaqa girən bolşeviklər Şaumyanın fitvası ilə 14 mart
1918-ci ildən passiv vətəndaş müharibəsi vəziyyəti yaratdılar. 24 martda isə
“Evelina” gəmisindəki “Vəhşi diviziya” əsgərlərinin tərksilah olunması partlayışa
təkan verdi. N.Nərimanov belə siyasi mübarizənin milli qırğına çevrilməsinə qarşı
dura bilmədi.
Həmin hadisələrin şahidi Məhəmməd Əsəd bəyin “Qan seli” sənədli
hekayəsində təsvir etdiyi kimi: “Qadınlar, uşaqlar və qocalar öz mənzillərində qətlə
yetirildilər. Sakinlərin sığınacaq tapdıqları məscidlərdə qan su yerinə axdı.
Kommunist və neft maqnatı Styopa Lalay bütün şəhərdə müsəlman uşaqlarını
axtarıb tapır, onların qıçından yapışıb havada yellədir və başlarını yola döşəmiş
çaylaq daşının üstündə əzirdi. Bu yolla o, yüzdən çox uşaq öldürür və hər qətldən
sonra bağırırdı: “Ata-anamın qısası!” Ata-anasını on iki il qabaq müsəlmanlar
xəncərlə öldürmüşdülər. Dava vur-tut altı saat çəkdi, müsəlmanlar yenildilər”
(51.səh.67).
Süni şəkildə meydana çıxmış beynəlmiləl Bakı Sovetinin yaradılması
Rusiyanın strateji maraqları ilə üst-üstə düşərək onun siyasi və iqtisadi maraqlarına
uyğun gəlirdi. Beynəlmiləl tərkibli Bakı kommunası isə yerli əhalinin mənafeyinə
xidmət edə bilmədiyindən əyalətlərə nüfuz etmədən yalnız şəhərdaxili fəaliyyətlə
kifayətlənirdi. Baxı Xalq Komissarları Sovetinə S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi
dövrdə 1918-ci ilin mart qırğınının genişlənməsi, daşnak-bolşevik dəstələrinin
əhaliyə kütləvi divan tutması bu hakimiyyətin gələcək perspektivi üzərindən qara
xətt çəkdi.
Kütləvi qırğınlara başlamazdan öncə akademik C.Quliyevin qeyd etdiyi
kimi: “Daşnaklar Azərbaycanın erməni əhalisi arasında şovinist-millətçi təbliğatı
ilə məşğul idilər. Bu məqsədlə qəzet və broşuralar da nəşr olunurdu. Açıq şəkildə
olmasa da, onların bu fəaliyyəti tamamilə Ermənistanın daşnak siyasətinə uyğun
idi” (101.səh.156).
30-31 mart və aprel 1918-ci ildə Bakıda gedən şiddətli vuruşmada
bolşeviklərin altı min nəfərlik qızıl ordusu ilə birləşmiş erməni daşnaklarının dörd
minlik quldur dəstəsi “Vəhşi diviziya” və “Müsavat” partiyasının yaratdığı
özünümüdafiə döyüşçüləri ilə vuruşurdu. N.Nərimanovun 1925-ci ildə Moskvada
çap edilmiş “Məqalə və məktublar” kitabında bu qırğınla bağlı qənaətləri belədir:
“Müsəlman bolşevik olsaydı belə daşnaklar ona aman verməyərək kefləri istəyən
adamı öldürər, evləri dağıdıb xaraba qoyardılar. Bolşevizm bayrağı altında
müsəlmanlara qarşı hər cür vəhşilik törədən daşnaklar nəinki kişilərə, hətta hamilə
qadınlara da rəhm etmirdilər” (65.səh.6). Mart qırğınının qismən də olsa qarşısının
Dostları ilə paylaş: |