65
gördüklərini və müşahidə etdiklərini qələmə almışdır. Zabitlərin əsgərlərdən ayrı
yaşamalarına mənfi münasibət bəsləyən müəllif kommunist düşüncəli şəxs kimi
bunun səbəbini belə açıqlayır: “Cənab türk zabitləri başqa ruhda tərbiyələniblər;
onlar özlərindən “aşağılara” nifrət etməli, bu cür insanlarla heç bir yaxın dostluq və
qardaşlıq əlaqələrində olmamalıdırlar.” (111.səh.140).
11 may 1918-ci ildə Osmanlıların nəzarət etdiyi Batumdakı sülh
danışıqlarında iştirak edən qırx beş nəfər Zaqafqaziya nümayəndəsindən
M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski də daxil olmaqla yalnız altısı həlledici səsə malik
idi.
13 may 1918-ci ildə müsəlman fraksiyasının iclasının qərarı ilə
M.Rəsulzadə və M.Hacınski Ottoman imperiyasının Batumidəki nümayəndələri ilə
danışıqlara girdikdən sonra Türkiyə ilə birləşib güclü səltənət yaratmaq kimi
ilhaqçılıq ideyasının absurd olduğunu dərk edən Məhəmməd Əmin 25 may 1918-ci
ildə Zaqaqfqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının iclasında hələ 26 oktyabr
1917-ci ildə “Müsavat” partiyasının ilk qurultayında irəli sürülən siyasi platforma
əsasında Şah İsmayıl Xətaidən sonra iflasa uğramış tarixi dövlətçilik şansını əldə
etmək üçün həlledici addım atdı. Lakin Avropa dövlətlərinin Azərbaycan xalqının
qanı bahasına hasil olunan neftə göz dikmələri dövlətçiliyimizə mane olan
amillərdən idi. Gərgin beynəlxalq siyasi şəraitdə Almaniyanın öz müttəfiqi Türkiyə
ilə belə ikili standartlar üzrə siyasətlər aparması diplomatik aləmdə sağlam
münasibətlərə kölgə salan gözlənilməz gedişlərə şərait yaradırdı. Mirzə Bala
Məmmədzadənin yazdığı kimi: “Almaniya Bakı nefti haqqında bolşeviklərlə
sövdələşməyə girişdi. Bakının bitməz-tükənməz nefti ilə Türküstanın pambığına
göz dikən Almaniya Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın Türkiyə nüfuzuna
keçməsinə mane olmaq istədi. Bu məqsədlə o, Gürcüstanı və Ermənistanı istifadə
edirdi. Elə bu oyunun təsiri ilə Gürcüstan Qafqaz birliyindən çıxaraq Almaniyaya
verdiyi iqtisadi imtiyazlar əvəzində Türkiyəyə qarşı torpaq bütövlüyünü qorumaq
məqsədilə Almaniya himayəsinə girməyi qərara aldı. Almaniya müvəkkili general
Fon Losov 25 may 1918-ci ildə Zaqafqaziya sülh heyətinin rəisi Çxenkeliyə
yazdığı məktubunda “Zaqafqaziya konfederasiyasının parçalanmaq üzrə olduğunu”
bildirirdi” (57.səh.88).
26 may 1918-ci ildə Seymdən çıxan gürcü deputatların respublika elan
etməsindən və Türkiyə cəbhəsindəki hərbi vəziyyətdən sonra yaranan yeni siyasi
müstəvi hadisələri daha da tələsdirdi.
Transqafqaz Seyminin buraxılması ilə əlaqədar yaranmış böhranlı siyasi
vəziyyəti müzakirə etmək üçün Seym fraksiyaya daxil olan Azərbaycan
nümayəndələrinin mayın 27-də fövqəladə iclasını keçirib yaranmış vəziyyətin
ciddiliyini nəzərə alaraq yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz
üzərinə götürməyi qərara aldı və özünü Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurası elan
66
etdi. “İttihad”dan başqa bütün partiyaların dəstəyilə M.Ə.Rəsulzadə Milli Şuranın
sədri seçildi.
28 may 1918-ci ildə saat on doqquz onda Azərbaycan Milli Şurasında
birləşmiş müsəlman nümayəndələri tərəfindən elan olunan İstiqlal Bəyannaməsi ilə
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması bildirildi. Qafqaz türkləri –
tatarları kimi tanınan millətin azərbaycanlı adlandırılması, coğrafi məfhum sayılan
Azərbaycanın dünyada ilk müsəlman respublikasına çevrilməsi iyul ayında
osmanlıların Təbriz vilayətini yenidən işğal etməsindən təşvişə düşən rəsmi İranın
etirazına səbəb oldu. Məhz bu səbəbdən də milli respublika xaricə göndərilən
sənədlərdə “Qafqaz Azərbaycanı” terminindən istifadə etməli oldu.
CÜMHURİYYƏT DÖVRÜ
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin qurulması
xalqın şərəfli dövlətçilik təməlinin qoyulmasında həlledici mərhələ yaratdı.
Hadisələrin keyfiyyət sıçrayışları ilə dəyişdiyi bu tarixi məqamda Rusiyada baş
verən sosialist inqilabından sonra imperiyanın dağılması işğal altında olan xalqlara
müvəqqəti azadlıq verməklə onlara öz müqəddəratını həll etmək imkanı da
yaratmışdı. Bu məqamdan istifadə edə bilməyib müstəqil dövlət qurmayan zəif
xalqın özündən güclülərdən asılı qalması təbii idi. Məhz müsavatçılar dövlət
yaratmaqla Azərbaycan ərazisini yenidən Rusiyanın ucqar əyalətində qalmaqdan
və yaxud, Ermənistanla Gürcüstan arasında bölüşdürülməsindən xilas etdilər.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Milli Şura və Milli Məclis
qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti Hökumətinin Fətəli xan Xoyskinin
(1875-1920) yaratdığı ilk kabinetində M.Hacınski xarici işlər naziri, M.Y.Cəfərov
isə sənaye və ticarət naziri vəzifəsinə təyin olunurlar. Azərbaycan Respublikasının
müvəqqəti paytaxtı olan Gəncədən və Tiflisdən bir neçə xarici dövlətlərə
göndərilən rəsmi teleqramlarla hökumət öz işinə başladı. Bu zaman Batumda rəsmi
danışıqlar aparmaqla məşğul olan xarici işlər naziri M.Hacınski İstanbul radiosu
vasitəsilə Azərbaycanın istiqlalını əks etdirən mətnin müxtəlif dillərdə dünya
ölkələrinə yayılması kimi vacib tapşırığın da öhdəsindən gəlmişdi. Qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin dünyaya tanıdılması və beynəlxalq
əlaqələrin formalaşmasında qardaş Türkiyənin – o dövrdə Osmanlı dövlətinin
informasiya və diplomatik kanallarının rolu əvəzsiz olmuşdur.
2 iyun 1918-ci ildə Nuru paşanın təlimatına əsasən “müstəqil Azərbaycan
islam dövlətinin xahişinə uyğun olaraq” müsəlmanların bolşeviklərdən xilası üçün
hərbi əməliyyata başlamaq nəzərdə tutulsa da, bir sıra müsavatçıları ümumi
düşməndən gözləyən təhlükə qarşısında Nuru paşanın dost ölkənin siyasi işlərinə
qarışmağına dözümlülük göstərə bilməməsi məsələni uzadırdı.
Dostları ilə paylaş: |