81
qurulmuş Azərbaycan dövlətinin başı üzərində domokl qılıncı kimi asılmış
Rusiyanın işğalçılıq siyasəti müstəqillik hüququnun tam bərqərar olmasına imkan
vermirdi. Hələlik Qızıl Ordu qüvvələrinin digər regionda vuruşması bir sıra vacib
əhəmiyyətli məsələlərin həllinə şərait yaratsa da, bütövlükdə müstəqillik tam
hüquqi həllini tapmamışdı. Özünün tarixi milli torpaqlarına sahib durmaq istəyən
respublikanın 113,9 min kv.km ərazisinin 16,5 min kv.km-nin mübahisəli
vəziyyətə gətirilməsi Rusiyanın Qafqaz strategiyasına uyğun siyasi alət kimi bütün
həlledici məqamlarda istifadə olunurdu. Onu da qeyd edək ki, ərazimizin sonrakı
illərdə tədricən zəbt olunaraq 86,6 min kvadrat kilometrə qədər azalması və
növbəti müstəqillik illərində təcavüzə məruz qalaraq yenidən işğal olunması
bədnam tarixin təkrarlanması, həmçinin işğalçı siyasətin davamı kimi
anlaşılmalıdır.
1919-cu ilin dekabrında “Müsavat”ın təklifi ilə parlamentin sağ qanadı
“İttihad” partiyasının nəhayət beşinci hökumətin tərkibinə daxil olması iqtidarla
müxalifət arasında yeni münasibətlər sistemi yaratdı. “İttihad”ın təhriki ilə
korrupsiya və rüşvətə qarşı barışmaz olan M.H.Hacınskinin daxili işlər naziri təyin
olunması güc strukturu vasitəsilə ölkədə qanun-qayda yaratmaq məqsədi güdürdü.
Bu istiqamətdə fəaliyyəti gücləndirmək istəyən “İttihad”çıların dövlət nəzarətini də
əllərinə almaqla özlərinə müsbət imic qazanıb gələcəkdə seçki yolu ilə hakimiyyətə
gəlmək istəkləri əslində sağlam siyasi marketinqin təzahürü idi. Hələlik isə Daxili
İşlər və Dövlət Nəzarəti Nazirliklərinin birgə səyi nəticəsində Q.Qarabəyovun
parlamentdəki çıxışlarında əsas tənqid hədəflərindən olan ticarət və sənaye naziri
Y.A.Əliyevin vəzifədən istefası idi. Onun çıxışlarında dövlətin pul məsrəflərinin
müsavatın partiya mənafeyinə xərclənməsi isə siyasi arenada partiyalar,
parlamentdə isə fraksiyalar arası ziddiyyətləri kəskinləşdirirdi.
M.H.Hacınskinin vətəndaşlıq mövqeyini itirmiş korrupsiyaya qurşanmış
rüşvətxor məmurlarla mübarizəsi dövlətçiliyin sağlam istiqamətə yönəlməsinə
xidmət edirdi. Məmur özbaşınalığına qarşı barışmaz mövqeyini ittihadçılar və
kommunistlərlə yaxınlaşmaq kimi dəyərləndirən müsavat və bitərəflər fraksiyası
onu bolşevizmə meyldə günahlandırırdılar. Bütün bunlara məhəl qoymayan
M.H.Hacınskinin “İttihad” partiyasının lideri Q.Qarabəyovun rəsmi məlumatına
əsasən gömrüklə bağlı özbaşınalıqlarda günahlandırılan xarici işlər naziri, bitərəf
F.X.Xoyskinin yaxın qohumu, Qazaxın general-qubernatoru Aslan-Xoyskini işdən
azad etməsi parlamentdə şok vəziyyəti yaratdı. Tezliklə daxili işlər naziri
vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.H.Hacınski parlamentdəki “Müsavat” partiyasının
daxilində yaranan radikal sol qanadın liderinə çevrilir.
Azərbaycan cəmiyyətindəki sabitliyə ciddi təsir edən amillərdən biri də
“Müsavat”da formalaşaraq partiya daxilində, parlamentdə və cəmiyyətdə
stabilliyin pozulmasına şərait yaradan sol qanad idi. Parlamentdə sağlam müxalifət
82
olan Q.Qarabəyovun rəhbərlik etdiyi “İttihad”a qoşularaq ziddiyyəti artıran sol
qanadın əsas lideri M.H.Hacınskiyə nüfuz sahibi olan bitərəflər qrupunun rəhbəri
B.X.Cavanşirin də qatılması ciddi platforma yaradırdı. Bir vaxtlar Əhməd
Ağaoğluyla birgə “Difai”ni yaratmış Qarabəy Qarabəyov, Məhəmməd Həsən
Hacınski, Behbud Xan Cavanşirin Sovet Rusiyası ilə diplomatik münasibətlər
qurmaq tələbini təftiş edən bəzi tədqiqatçıların onları bu məqsədə görə
günahlandırmaq iddiaları yəqin ki, əsassızdır.
11 yanvar 1920-ci ildə müttəfiq dövlətlər tərəfindən Gürcüstanla birgə
Azərbaycanın da müstəqilliyinin de-fakto tanınması Versal konfransındakı
diplomatik uğurların nəticəsi olsa da, yanvarın ikinci yarısından Ermənistanın
ADR-ə qarşı amansız təcavüzü müstəqilliyimizin üzərinə qara kölgə saldı.
Dövlətlər arası sərhədlər tam dəqiqləşdirilməsə də, müttəfiqlərdən özlərinin ərazi
iddialarına dəstək almayan erməni millətçilərinin Azərbaycana hücumu
gözlənilməz oldu.
23 yanvar 1923-cü ildə döyüşlərdə Qızıl Ordu Denikinin başçılıq etdiyi
könüllülərə üstün gəlir. Bununla da artıq vətəndaş müharibəsini tamamlamaq üzrə
olan bolşevik Rusiyasının xarici işlər naziri Q.V.Çiçerinin notalar verməklə
müstəqilliyini tanımadığını bildirən Azərbaycanla hərbi ittifaq bağlamaq yolu ilə
onu münaqişəyə cəlb etmək niyyəti qara sapla tikilmiş ağ paltar kimi məsələnin əsl
mahiyyətini açırdı. Azərbaycanın xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski və onun
radikal həmfikirləri vətəndaş müharibəsində əldən düşüb zəifləmiş Rusiyanın
siyasi, iqtisadi və hərbi təzyiqinə qarşı kommunist fikirli adamları ölkədən qovmaq,
digər Qafqaz ölkələri ilə danışığa girib güclü ordu yaratmaq və kütləvi silahlanma
yolu ilə müstəqilliyi qorumaq tərəfdarı idilər. Lakin ölkə daxilindəki stabilliyin
zəifləməsi radikallığın ideoloji təminatını yaratmaqda çətinlik çəkirdi. Dövlətin
get-gedə zəifləməsi vətəndaş həmrəyliyinin yaranması qarşısında əngəl törədirdi.
18 fevral 1920-ci ildə F.Xoyskinin və həmfikirlərinin təsiri ilə həmin ölkə
ilə siyasi manevrlər və loyal münasibətlər tərəfdarı olan M.H.Hacısnki daxili işlər
naziri vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa da, ticarət, sənaye və ərzaq naziri kimi kabinetin
tərkibində qaldı. Bununla belə “İttihad” partiyasının rəhbəri Q.Qarabəyovun
“Müsavat”la hökumət koalisiyası barədə anlaşmanı ləğv etməsi bolşeviklərin
xeyrinə işləyən siyasi oyun təsiri bağışladı. Daxili işlər naziri vəzifəsinə yeni təyin
olunmuş ən gənc hökumət üzvü, müsavatçı M.Vəkilovun dövlətçiliyin bərpası
yolunda bolşevik fəallarının həbslərini həyata keçirməsi və onların mətbuat
orqanlarını bağlaması demokratiyaya zidd hərəkət kimi qələmə verilərək ölkədaxili
vəziyyəti daha da ciddiləşdirdi.
Azərbaycanı idarə edən müxtəlif partiya və qrup liderlərinin siyasi
təcrübəsinin yoxluğu onların dövlətçilik naminə eyni məxrəcə gəlməsinə mane
olurdu. Üstəlik Nərimanov kimi nüfuzlu bir ictimai-siyasi liderin bolşevikləri
Dostları ilə paylaş: |