87
edəndə məni və bu günü yada salarsan!.” Onun bu sözlərinə tədqiqatçı Manaf
Süleymanovun reaksiyası maraqlıdır: “Bu kəlam əsl peyğəmbərlik idi. İllərin
arxasından hadisəni görmək əsl peyğəmbərlikdir. Möcüzə!” (81.səh.160).
27 aprel 1920-ci ildə Ə.Topçubaşov Bakıda olmadığından parlament sədri
vəzifəsini icra edən Məmməd Yusif Cəfərov hakimiyyətin müqavimət
göstərilmədən bolşeviklərə təhvil verilməsi aktına imza atanlardan biri olur.
Özünün “Qaçqınlıq” hekayətində ADR parlamentinin son iclası haqqında
Məhəmməd Əsəd bəy yazır: “Tamam çaşıb-qalmış parlamentdə həmin gecə nələrin
baş verdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Hərbi nazir general Mehmandarov
bildirdi ki, müqavimət haqqında düşünməyə belə dəyməz. Parlament
kommunistlərin şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Tələm-tələsik təslimçilik aktı
tərtib olundu ki, burada kommunistlər heç bir naziri, heç bir parlament üzvünü,
yaxud neft maqnatını şəhərin zəbtindən sonra hansı yollasa qısnamayacaqlarını,
əksinə, onlara ölkədən sərbəst çıxış imkanı verəcəklərini aydınca öhdələrinə
götürdülər. Rusların verdikləri sözə necə əməl etmələri belə bir faktdan aydın olur
ki, çevrilişdən artıq bir ay sonra Bakıda bir nəfər də olsun nazir sağ qalmamışdı,
parlament üzvləri və neft maqnatlarından yalnız o şəxslər “ÇK”-nın zindanlarına
düşmədilər ki, onlar neft mütəxəssisi kimi əvəzsiz idilər. Üst-üstə öncəki iki qan
selindən daha çox insan həyatı bahasına başa gəlmiş qırmızı çevriliş belə baş
verdi.” (51.səh.188).
27 aprel gecəsindən gizli fəaliyyətə başlayan “Müsavat”ın gördüyü əsaslı
tədbirlərdən biri də Azərbaycanın gələcək taleyini idarə edəcək şəxslər arasında öz
adamlarını yerləşdirmək idi ki, hadisələrin sonrakı gedişindən aydın olduğu kimi
bu missiya M.Hacınskinin üzərinə düşdü. N.Yaqublunun yazdığı kimi: “Gizli
müsavat”ın demək olar ki, bütün təşkilatlarda adamları vardı. “Gizli müsavat”
“İstiqlal” adlı bir qəzet də çıxarırdı. 1923-cü ilin ortalarına qədər çıxan bu qəzetin
19 nömrəsi çapdan çıxmışdı. “Gizli müsavat” xalqın tarixi ilə bağlı önəmli
günlərdə müxtəlif bəyannamələr çap edib yayırdı. (88.səh.153).
KEÇMƏKEŞLİ SOVET DÖVRÜ
28
aprel 1920-ci ildə rus əsgərləri ilə dolu zirehli qatarların Yalamadan
Azərbaycan sərhəddini keçib ölkənin içərilərinə daxil olması heç bir ciddi maneəyə
rast gəlmədi. Tam sakitlik içində olan şəhərə doluşan ordu əsgərləri elə ilk andan
qarətlə məşğul oldular. N.Nərimanov Bakıya gəlib çıxanadək Mikoyanın fitvası ilə
Qızıl Ordunun törətdiyi talanlar barədə Məhəmməd Əsəd bəy belə yazır: “Evə
girir, evin altını-üstünə çevirir və sadəcə olaraq, götürməli olan hər şeyi alıb
gedirdilər. Aparmadıqları yalnız ev sahiblərinin əyin-başlarında olanlar, daha
doğrusu üst və alt paltarları idi.... Oyadılmış proletarlar müsəlman evlərinin ən
88
müqəddəs guşəsinə, hərəmxanalara soxuldular. Müsəlman qadınlar soyunduruldu,
üst-başları axtarıldı, yorğan və baş örtükləri götürüldü. Ən pisini bütün var-yoxları
ucuz, lakin talançılara bahalı görünən, ipək yorğan-döşəkdən ibarət kasıb
müsəlman ailələri öz üzərlərində hiss etməli oldular. Bütün ailə bu yorğan-döşəkdə
yatır. O, bir növ evliliyin və qadın namusunun simvolu sayılır. İndi o, proletariat
tərəfindən dünya inqilabının məqsədləri üçün oğurlandı.” (51.səh.191).
29
aprel 1920-ci ildən Əliheydər Qarayevin başçılıq etdiyi Bakı İnqilab
Komitəsi Azərbaycan Respublikası adından RSFSR-ə müraciət edib ittifaq
bağlamağı təklif edir. Bakı İnqilab Komitəsi nəzdindəki şəhər və qəza şöbələri
digər sahələr kimi neft sənayesi müəssisələrinin də ümumxalq mülkiyyəti elan
edildi. Azərbaycan iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən neft sənayesi Rusiyaya tabe
olub tamamilə muxtar qurum kimi fəaliyyət göstərən, Moskvadan göndərilmiş
Serebrovskinin rəhbərlik etdiyi “Azneftkom” idarəsinə həvalə olunur.
8 may 1920-ci ildə Birinci Azərbaycan Sovetlər qurultayında artıq özünün
kənarda qaldığını hiss edən N.Nərimanov hakimiyyəti zorakılıqla ələ keçirən
bolşeviklərin sui-istifadə halları barədə susa bilmirdi.
1920-ci ilin mayında Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin
sədri təyin edilən N.Nərimanov ziyalıların repressiyadan xilası naminə cəhdlər
göstərsə də, Bakı Partiya Komitəsindəki Mikoyanlar, Sarkisyanlar, Mirzoyanlar
addımbaşı ona bu işdə mane olurdular.
9 may 1920-ci ildə Leninin teleqramı RSFSR-in Azərbaycanı rəsmi olaraq
tanınması kimi qəbul olunub həmin gün təmtəraqla bayram elan edilsə də,
respublikanın müstəqilliyinin şərtiliyi elə ilk günlərdən özünü biruzə verdi. Sonrakı
həftə ərzində Naxçıvan istisna olmaqla bütün Azərbaycan ərazisində zorakılıqla
sovet hakimiyyəti quruldu.
Məhz bu zorakılıq nəticəsində ADR-in qaçıb canlarını qurtara bilməmiş
hakimiyyət üzvləri ilə yanaşı, siyasi, iqtisadi, mədəni liderlərin əksəriyyəti,
müxtəlif partiyaların rəhbər və sıravi üzvləri, milli ordunun zabitləri kütləvi həbs
olunub Nargin adasında güllələndilər, bir qismi isə Rusiyanın şimalındakı həbs
düşərgələrinə göndərildi.
Ertəsi gündən başlayaraq parlament və hökumət üzvlərindən bir çoxu
qatarla Tiflisə, gəmi ilə Ənzəliyə yola düşsələr də, Hacınskinin ərizə yazıb
bolşevik partiyasına daxil olması bir çoxlarını hiddətləndirdi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra İrana, Türkiyəyə və
Avropaya üz tutan siyasi mühacirlər xırda qruplar halında cəmləşsələr də, onları
idarə edəcək siyasi mərkəzdən məhrum idilər.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk əks kəşfiyyat idarəsinin rəisi
Məhəmməd Bağır bəy Şeyxzamanlını (1880-1920) bu vəzifədə əvəz etmiş onun
kiçik qardaşı Nağı bəy Şeyxzamanlı-Keykurunun (1883-1967) “Azərbaycan
Dostları ilə paylaş: |