Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KEÇMƏKEŞLİ SOVET DÖVRÜ
87 edəndə məni və bu günü yada salarsan!.” Onun bu sözlərinə tədqiqatçı Manaf Süleymanovun reaksiyası maraqlıdır: “Bu kəlam əsl peyğəmbərlik idi. İllərin arxasından hadisəni görmək əsl peyğəmbərlikdir. Möcüzə!” (81.səh.160). 27 aprel 1920-ci ildə Ə.Topçubaşov Bakıda olmadığından parlament sədri vəzifəsini icra edən Məmməd Yusif Cəfərov hakimiyyətin müqavimət göstərilmədən bolşeviklərə təhvil verilməsi aktına imza atanlardan biri olur. Özünün “Qaçqınlıq” hekayətində ADR parlamentinin son iclası haqqında Məhəmməd Əsəd bəy yazır: “Tamam çaşıb-qalmış parlamentdə həmin gecə nələrin baş verdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Hərbi nazir general Mehmandarov bildirdi ki, müqavimət haqqında düşünməyə belə dəyməz. Parlament kommunistlərin şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Tələm-tələsik təslimçilik aktı tərtib olundu ki, burada kommunistlər heç bir naziri, heç bir parlament üzvünü, yaxud neft maqnatını şəhərin zəbtindən sonra hansı yollasa qısnamayacaqlarını, əksinə, onlara ölkədən sərbəst çıxış imkanı verəcəklərini aydınca öhdələrinə götürdülər. Rusların verdikləri sözə necə əməl etmələri belə bir faktdan aydın olur ki, çevrilişdən artıq bir ay sonra Bakıda bir nəfər də olsun nazir sağ qalmamışdı, parlament üzvləri və neft maqnatlarından yalnız o şəxslər “ÇK”-nın zindanlarına düşmədilər ki, onlar neft mütəxəssisi kimi əvəzsiz idilər. Üst-üstə öncəki iki qan selindən daha çox insan həyatı bahasına başa gəlmiş qırmızı çevriliş belə baş verdi.” (51.səh.188). 27 aprel gecəsindən gizli fəaliyyətə başlayan “Müsavat”ın gördüyü əsaslı tədbirlərdən biri də Azərbaycanın gələcək taleyini idarə edəcək şəxslər arasında öz adamlarını yerləşdirmək idi ki, hadisələrin sonrakı gedişindən aydın olduğu kimi bu missiya M.Hacınskinin üzərinə düşdü. N.Yaqublunun yazdığı kimi: “Gizli müsavat”ın demək olar ki, bütün təşkilatlarda adamları vardı. “Gizli müsavat” “İstiqlal” adlı bir qəzet də çıxarırdı. 1923-cü ilin ortalarına qədər çıxan bu qəzetin 19 nömrəsi çapdan çıxmışdı. “Gizli müsavat” xalqın tarixi ilə bağlı önəmli günlərdə müxtəlif bəyannamələr çap edib yayırdı. (88.səh.153). KEÇMƏKEŞLİ SOVET DÖVRÜ 28 aprel 1920-ci ildə rus əsgərləri ilə dolu zirehli qatarların Yalamadan Azərbaycan sərhəddini keçib ölkənin içərilərinə daxil olması heç bir ciddi maneəyə rast gəlmədi. Tam sakitlik içində olan şəhərə doluşan ordu əsgərləri elə ilk andan qarətlə məşğul oldular. N.Nərimanov Bakıya gəlib çıxanadək Mikoyanın fitvası ilə Qızıl Ordunun törətdiyi talanlar barədə Məhəmməd Əsəd bəy belə yazır: “Evə girir, evin altını-üstünə çevirir və sadəcə olaraq, götürməli olan hər şeyi alıb gedirdilər. Aparmadıqları yalnız ev sahiblərinin əyin-başlarında olanlar, daha doğrusu üst və alt paltarları idi.... Oyadılmış proletarlar müsəlman evlərinin ən 88 müqəddəs guşəsinə, hərəmxanalara soxuldular. Müsəlman qadınlar soyunduruldu, üst-başları axtarıldı, yorğan və baş örtükləri götürüldü. Ən pisini bütün var-yoxları ucuz, lakin talançılara bahalı görünən, ipək yorğan-döşəkdən ibarət kasıb müsəlman ailələri öz üzərlərində hiss etməli oldular. Bütün ailə bu yorğan-döşəkdə yatır. O, bir növ evliliyin və qadın namusunun simvolu sayılır. İndi o, proletariat tərəfindən dünya inqilabının məqsədləri üçün oğurlandı.” (51.səh.191). 29 aprel 1920-ci ildən Əliheydər Qarayevin başçılıq etdiyi Bakı İnqilab Komitəsi Azərbaycan Respublikası adından RSFSR-ə müraciət edib ittifaq bağlamağı təklif edir. Bakı İnqilab Komitəsi nəzdindəki şəhər və qəza şöbələri digər sahələr kimi neft sənayesi müəssisələrinin də ümumxalq mülkiyyəti elan edildi. Azərbaycan iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən neft sənayesi Rusiyaya tabe olub tamamilə muxtar qurum kimi fəaliyyət göstərən, Moskvadan göndərilmiş Serebrovskinin rəhbərlik etdiyi “Azneftkom” idarəsinə həvalə olunur. 8 may 1920-ci ildə Birinci Azərbaycan Sovetlər qurultayında artıq özünün kənarda qaldığını hiss edən N.Nərimanov hakimiyyəti zorakılıqla ələ keçirən bolşeviklərin sui-istifadə halları barədə susa bilmirdi. 1920-ci ilin mayında Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin sədri təyin edilən N.Nərimanov ziyalıların repressiyadan xilası naminə cəhdlər göstərsə də, Bakı Partiya Komitəsindəki Mikoyanlar, Sarkisyanlar, Mirzoyanlar addımbaşı ona bu işdə mane olurdular. 9 may 1920-ci ildə Leninin teleqramı RSFSR-in Azərbaycanı rəsmi olaraq tanınması kimi qəbul olunub həmin gün təmtəraqla bayram elan edilsə də, respublikanın müstəqilliyinin şərtiliyi elə ilk günlərdən özünü biruzə verdi. Sonrakı həftə ərzində Naxçıvan istisna olmaqla bütün Azərbaycan ərazisində zorakılıqla sovet hakimiyyəti quruldu. Məhz bu zorakılıq nəticəsində ADR-in qaçıb canlarını qurtara bilməmiş hakimiyyət üzvləri ilə yanaşı, siyasi, iqtisadi, mədəni liderlərin əksəriyyəti, müxtəlif partiyaların rəhbər və sıravi üzvləri, milli ordunun zabitləri kütləvi həbs olunub Nargin adasında güllələndilər, bir qismi isə Rusiyanın şimalındakı həbs düşərgələrinə göndərildi. Ertəsi gündən başlayaraq parlament və hökumət üzvlərindən bir çoxu qatarla Tiflisə, gəmi ilə Ənzəliyə yola düşsələr də, Hacınskinin ərizə yazıb bolşevik partiyasına daxil olması bir çoxlarını hiddətləndirdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra İrana, Türkiyəyə və Avropaya üz tutan siyasi mühacirlər xırda qruplar halında cəmləşsələr də, onları idarə edəcək siyasi mərkəzdən məhrum idilər. Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk əks kəşfiyyat idarəsinin rəisi Məhəmməd Bağır bəy Şeyxzamanlını (1880-1920) bu vəzifədə əvəz etmiş onun kiçik qardaşı Nağı bəy Şeyxzamanlı-Keykurunun (1883-1967) “Azərbaycan Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|