Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 rus fəhlələri çara qarşı çıxaraq sizi də onun zülmündən xilas etdilər.” (111.səh.217). Dini rəhbər kimi Nəcməddin Əfəndidən xüsusi siyasi bilik və ağıl gözləməyən N.Nərimanov “Yaxşı yadımdadır: söhbətlərimizin birində “Çar zülmündən xilas olduqdan sonra fəaliyyətinizi necə düşünürsünüz?” sualıma “Bizim Quran və qılıncımız var” cavabını verdiniz. Bəs indi hanı sizin Quran və qılıncınız?” (111.səh.219) yazmaqla onların daim istinad etdikləri fikir və ideyalarının verdikləri vədlər kimi boşa çıxdığını bildirirdi. Müəllifin “Dövlət dini işlərə qarışmamalıdır. Bolşeviklər deyirlər: hər bir xalq öz taleyini müəyyən etməkdə müstəqildir. Sizə bundan artıq nə lazımdır?” sözləri isə qaranlıqdan çıxış yolunu yalnız Sovet Rusiyasında görən və öz fikirlərində yanılmadığına əmin olan bir şəxsin əks mövqedəkiləri də buna inandırmaq istəyini göstərirdi. 27 oktyabr 1919-cu ildə Parisi tərk edən M.Hacınski oradakı diplomatik çətinliklər barədə neçə illər sonra həbsxanada verdiyi izahatda yazırdı: “Paris konfransının gedişinə fəal müdaxilə edən ABŞ siyasəti aparıcı mövqedə dururdu. Amerika prezidenti Vilsonun göndərdiyi on dörd maddədən ibarət tələbnamədən göründüyü kimi, o, yer kürəsinin xırda parçalara bölünməsini istəmirdi. Görünür ki, beynəlxalq iqtisadiyyatı ələ almaq istəyən Amerikanın xarici ticarət siyasətinə belə özünün gömrükləri olan çoxsaylı xırda dövlətlər sərf eləmirdi. Xüsusən Avropa ilə Asiya arasındakı Zaqafqaziya ölkələri Amerikanın bu siyasəti qarşısında əsas maneəyə çevrilmişdi.” (160). Leninin “Bütün ölkələrin proletarları birləşin!” çağırışını həyata keçirən Rusiya bolşeviklərinin vətəndaş müharibəsindəki uğurlarından narahat olan Avropa ölkələri əks tədbirlər görmək zorunda qaldılar. 22 dekabr 1919-cu il tarixli parlamentin yüz doqquzuncu iclasında: “Hökumət elə olmalıdır ki, bütün millətin etimadını qazansın, çətin vaxtda bütün millət onun arxasında olsun.” (11.səh.631) – deyən “İttihad”çı Q.Qarabəyov müxalif firqəsinin nəhayət, yeni hökumətin məsuliyətinə şərik olduğunu bildirərək: “Hökumətin çox parası çalınmışdır. Bir çox işlər görülmüşdür, təcavüzlər, sui- istemalar olmuşdur...” deyərək günahkarların sərt cəzalandırılmasını tələb edirdi. Ölkədəki bahalığın səbəbini ixracatın olmamasında görən, çörəyin qiymətinin 9- dan 28-30 manata qədər qalxdığını söyləyən natiq fəhlə və məmurların tələb etdikləri kimi maaşların artırılmasının onların dərdinə çarə olmayacağını bildirirdi. 24 dekabr 1919-cu ildə Qarabəyovun təklifi ilə daxili işlər naziri vəzifəsində də özü çalışan N.Yusifbəylinin hökumət kabinetində M.H.Hacınskinin daxili işlər naziri təyin olunması parlamentdə çoxlarının mənafeyinə toxundu. 28 dekabr 1919-cu ildə parlamentdə “Müsavat”ın və bitərəflər qrupunun liderlərindən olan on iki nəfərin F.Xoyskinin kabinetində keçirilən müşavirəsində daxili və xarici siyasətin gərginliyi şəratində daxili işlər naziri M.H.Hacınskinin və digər sosialist nazirlərin yerinə kommunistlərə qarşı barışmaz olan şəxslərin təyin 80 edilməsi barədə təklif verilir. Bu toplantıda ölkədəki gərginliyi nəzərə alaraq vəziyyətdən çıxmaq naminə müvəqqəti də olsa parlamenti buraxıb hakimiyyəti bir əldə cəmləmək və yalnız altı aydan sonra yeni seçkilər keçirmək məsələləri də müzakirə olunur. Akademik Cəmil Quliyev ADR dövründə siyasi mənzərəni belə təsvir edir: ““Müsavat”ın hakimiyyətdə olduğu müddətdə Azərbaycanda çoxsaylı partiyalar, siyasi qruplar və cərəyanlar, müxtəlif ictimai təşkilatlar, birliklər və cəmiyyətlər fəaliyyət göstərirdi. Onlar müxtəlif dillərdə qəzet və jurnallar da nəşr etdirirdilər.” (101.səh.119). 15 yanvar 1920-ci ildə Paris sülh konfransının hərbi ekspert şurası Böyük Britaniyanın hərbi naziri U.Çörçillin başçılıq etdiyi silahlı qüvvə komandanlığının da iştirakı ilə Azərbaycana və Gürcüstana hərbi yardımın göstərilməsi məsələsini müzakirə edir. 19 yanvar 1920-ci ildə hökumət başçılarının iştirakı ilə və nəhayət, Azərbaycan nümayəndələrinin tam heyətlə təmsil olunduqları bir şəraitdə Paris sülh konfransının Ali Şurasının ADR-i diplomatik aləmdə tanıması uğurlu addım idi. Dolaşıq daxili və xarici amillər sayəsində müstəqil siyasət yürüdə bilməyən ADR Rusiyanın güclənməkdə olan Sovet rejimi ilə neytral münasibət qurmağı bacarmırdı. Sovet Rusiyasına ixracına ingilislər tərəfindən embarqo qoyulan neftin Xəzər dənizi vasitəsilə Həştərxana qanunsuz daşınmasına qarşı Azərbaycan hökuməti heç bir tədbir görə bilmirdi. Çünki gəlirdən məhrum olmaq təhlükəsi ilə üzləşən sahibkarlarla bərabər, onların mənafeyinə xidmət edən millət vəkilləri və bolşeviklərin qızışdırdığı tətilçilərlə mübarizə aparmaq olduqca çətin idi. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra artıq real dayaqlardan məhrum olmuş turançılıq ideyasının həyata keçirilməsi üçün döyüşən Nuru paşa və Ənvər paşanın Türkiyəyə yeni qələbələr qazandırmaq istəkləri romantik görünürdü. Bu ərəfədə Nuru paşanın qısa müddətli sülh sazişinə görə Osmanlı qoşunlarını şimaldan təcavüz gözləyən Azərbaycanın ixtiyarına verməyə çalışması isə qərb imperializminə qarşı mübarizə aparan gənc türklərin Sovet Rusiyası ilə əməkdaşlığı fonunda perspektivsiz sayılırdı. 1919-cu ilin iyul-avqust aylarında Ərzurumda keçirilən Şərq Əyalətlərinin Hüquqlarını Müdafiə İttifaqının iclasında Mustafa Kamalın bolşevizmi milli hərəkatın ideologiyası hesab etməsə də, bu ideya altında rusların xarici müdaxiləçilərə qarşı döyüşlərini qəhrəmanlıq adlandırması, yeni Türkiyənin qorunması naminə hələ beynəlxalq aləmdə tanınmayan Azərbaycan Respublikasının mənafeyinin az əhəmiyyətli görünməsinin məntiqi mənzərəsini yaradırdı. Üstəlik Sovet Rusiyasının Türkiyəyə hərbi köməyinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisi vasitəsilə həyata keçirilməsi fikri bu gənc respublikanın gələcək taleyini indidən sual altına qoyurdu. Yenicə Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|