Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
75 1919-cu il xarici işlər naziri Xan Xoyski general Tomsonla görüşdükdə, müttəfiqlərin baş komandanlığı tərəfindən Naxçıvanın idarəçiliyinin müvəqqəti olaraq Ermənistan hökumətinə verilməsinə öz kəskin etirazını bildirmiş və Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəzin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu bildirmişdi. İndi silah gücünə öz hakimiyyətini qura bilməyən Ermənistan hökuməti, Amerika layihəsi üzrə bu ərazilərdə neytral zona yaradılmasına çalışırdı. Şübhəsiz ki, Amerika nümayəndəsinin idarə edəcəyi Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qubernatorluğu gələcəkdə bu ərazilərin Ermənistana keçməsi üçün əlverişli şərait yaratmalı idi.” (28.səh.263). Paris sülh konfransında siyasi-diplomatik fəaliyyətini bərpa edən Azərbaycan nümayəndə heyəti Ermənistan və İranın torpaq iddiası cəhdlərinə qarşı əsaslı müddəalarla müqavimət göstərdi. Sülh konfransında ev sahibi kimi nüfuzu olan Fransa Rusiyanın bölünməzliyinə tərəfdarlıq naminə bu ərazidə yaranmış respublikaların müstəqilliyini tanımaq istəməsə də, 1919-cu ilin iyununda milliyyətcə erməni olan İvan Loriks-Melikovun rəhbərliyi ilə nümayəndələrini Qafqaza göndərdi. Onun əmisi qraf Loris-Melikov Ermənistan Respublikasının Parisdəki nümayəndəsi olsa da, vaxtilə Ə.M.Topçubaşovla bir gimnaziyada oxumuş, sonradan Fransa vətəndaşlığını qəbul etmiş İvanın Fransanın baş naziri Corc Klemanso ilə yaxınlığı da məlum idi. Professor C.Həsənlinin yazdığı kimi: “Qafqaza yola düşməzdən əvvəl o, iki dəfə Ə.M.Topçubaşovun yanında olmuş, bir dəfə də Əli Mərdan bəy M.H.Hacınski ilə birlikdə onun görüşünə getmişdi. Danışıqlar zamanı aydın olmuşdir ki, Loriks-Melikovu Qafqaza göndərməkdə Fransa hökumətinin əsas məqsədi bütün Qafqaz xalqlarının daxil olacağı Federativ Respublikanın yaranmasının mümkün olub-olmaması baxımından Qafqazın siyasi vəziyyətini öyrənməkdir. (28.səh.246). 1 may 1919-cu ildə keçirilən nümayişdə bolşeviklər “Yaşasın Sovet Rusiyası” şüarı ilə siyasi “səngərdən çıxaraq” alovlu çıxışlarla özlərinin əsl mövqelərini göstərdilər. Həmin gün Bakı fəhlə komitəsinin rəhbərliyi 6 mayda tətil keçirəcəkləri barədə elan verir. Lakin yerli müsəlman sosilaist partiyalarının dəstəyini qazanmayan tətil cəmi üç gün davam edir. A. Mikoyan başda olmaqla qırx üç nəfər rəhbərin həbs edilməsi nəticəsində isə 13 mayda tətil uğursuz halda başa çatır. Həmin ərəfədə Azərbaycan üçün qırmızı bolşevik Rusiyasının qızışdırdığı tətillər daxildən, ağqvardiyaçı general Denikinin bölünməz Rusiya uğrunda vuruşan ordusu isə xaricdən ciddi təhlükə törədirdi. Milli deyil, sosial olub bolşevik qurğusu hesab edildiyindən ingilislərin dəstək vermədikləri Dağıstan Denikin üçün asan əldə edilən qurbana çevrildi. 2 iyun 1919-cu il “Azərbaycan” qəzetinin 193-cü sayındakı “Şimalımızın halı” məqaləsində Üzeyir bəy Hacıbəyov yazırdı: “O Dağıstan ki, onu fəth etmək üçün qoşunun qüvvəsilə Avropanı qorxudan rus çarlığı otuz beş il vuruşub 76 çalışmışdı. O Dağıstanı Denikinin dərədən-təpədən yığılmış başı pozuqları bir gündə fəth etdilər! Və bu fəth sayəsində Qafqaz cümhuriyyətlərindən biri bir az zaman içində gözümüz önündə məhv olub getdi.” (24.səh.98). Şimalda ərazi baxımından bufer rolunu oynayan Dağıstan Respublikasının süqutu nəticəsində kiçik də olsa, neftlə zəngin Azərbaycan hələlik ingilislərdən dəstək alan və gözünü bu neftə dikmiş Denikinin simasında, işğalçı niyyətli böyük Rusiya ilə üz-üzə qaldı. Dağıstan ərazisindəki qədim Azərbaycan şəhəri Dərbəndin tutulması bu gərginliyi daha da artırdı. M.H.Hacınskinin əli ilə Paris sülh konfransına təzyiq, dövlətin ingilis komandanlığına göndərdiyi rəsmi nota, 29 mayda F.X.Xoyskinin Tiflisdə keçirilən konfransda Cənubi Qafqaz respublikaları ilə bağladığı həmrəylik müqaviləsi müdafiənin ümummilli məsələ olduğunu təsdiqləyirdi. 14 iyun 1919-cu ildə ölkədə hərbi vəziyyət elan edildikdən sonra Cənubi Qafqaz respublikaları ilə bağlanmış birgə müdafiə müqaviləsinin 27 iyunda parlamentdə təcili müzakirəsi ilə ingilis əsgərlərinin ölkədən çıxması məsələsi gündəmə gəldi. Özünü kənara çəkən daşnak Ermənistanı son anda Rusiya əleyhinə müdafiə blokuna girməyib yenə də ikili oyun oynadı. 1919-cu ilin 10 iyulunda Həştərxan vilayət şöbəsinin müdiri seçilən N.Nərimanov həmin ilin aprelində Leninin təhrikiylə ümum Qafqaz rəhbər partiya orqanı olan Qafqaz bürosunun tərkibinə daxil edilir. 16 iyul 1919-cu ildə N.Nərimanov “Müsavat” respublikasının rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyova ünvanladığı məktubunda Azərbaycanın gələcək taleyindən narahat olduğunu önə çəkir. İlk öncə Nəsib bəy və onun silahdaşlarına münasibətini açıqlayan müəllif yazır: “Həmfikirlərinizlə birgə siyasi düşmənlərim olsanız da mən sizə çox ehtiyatla yanaşmışam. Millət və din mövqeyində durduğunuz zaman sizə geridə qalmış insanlar kimi baxmışam. Lakin eyni zamanda anlamışam ki, hamını birdən internasionalist etmək olmaz. Mən həmişə türklərin Qafqaza dəvət edilmələrini istəyənlərə qarşı çıxmışam” (111.səh.202). “Müsavat” hakimiyyətinin Denikinə müharibə elan etməsinin əsas səbəbini İngiltərədən fərqli olaraq onun bu dövləti rahat qoymayacağına əminlikdə görən N.Nərimanov yazır: “Lakin heç şübhəniz olmasın ki, Denikini siz yox, Gürcüstanla birlikdə Sovet Rusiyası dağıdacaq. Kolçaq artıq məhv edilmişdir. İndi isə sıra Denikinindir. Sovet Rusiyasının güclü əlləri daha da açılacaqdır: əgər siz əvvəlki tək kar və kor olub Versal sülhündən sonra dünya miqyasında baş verənləri nə görüb nə də eşidirsinizsə, onda Sovet Rusiyası sizin üçün bir o qədər də təhlükəli deyil.” (111.səh.204). Məktubunda Qızıl Ordunun möcüzələr yaratdığı bir dövrdə müsavatçıları bütöv bir xalqın və dövlətin taleyilə cinayətkarcasına zarafat etməkdə günahlandıran müəllif deyir: “Qonşularınız sizə gülürlər. Götürək elə Ermənistanı. Daim İngiltərə, indi isə Denikinlə əlaqə saxlayıb paralel olaraq Moskvaya öz casuslarını göndərərək sovet səmtini qəbul etdiyini Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|