Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
69 Nuru paşa ilə görüşüb anlaşmaq istəsə də, paşa özünün ancaq əsgər olduğunu, siyasətdən baş çıxarmadığını, bu barədə “siyasi müşaviri” Əhməd bəy Ağaoğlu ilə danışmaq lazım gəldiyini söylədiyi üçün heyət onunla görüşmüşdür. Əhməd bəyin fikri isə belə aşkar olmuşdur: xalq sizi istəmir(?). Komandanlıq da sizin işinizə qarışmaq istəmir. Öz qüvvənizə güvənirsinizsə, məclisinizi açın, hökumətinizi qurun, xalq sizə qarşı üsyan etsə, türk əsgəri qarışmaz, çünki əsgər buraya qardaşlarını düşməndən qurtarmaq üçün gəlib, əhaliyə güllə atmaq üçün yox. Müvəkkillər Əhməd bəydən soruşmuşlar ki, komandanlıq hansı şərtlərlə Azərbaycan hökumətinə yardım edə bilər? Cavab almışlar: Milli Şura özünü ləğv etsin.” (57.səh.99). Lakin xarici işlər naziri M.Hacınskinin söylədiyi kimi hakimiyyətdə kimlərin olmasından asılı olmayaraq əslində rəsmi Türkiyənin hər zaman Azərbaycanın mənafeyini qoruması tarixi həqiqətdir. İstisna halları isə yalnız onun siyasi vəziyyətinin olduqca gərgin olduğu məqamlara aiddir. 19 iyun 1918-ci ildə bolşevik qoşunları ilə vuruşan Qafqaz İslam ordusunun tərkibinə daxil olmuş altı yüz nəfər yerli könüllülərə Zəyəm və Dəllərdən iki yüzə yaxın kömək gəldi. 23 iyunda hökumətin ölkədə yaratdığı hərbi vəziyyətə əsasən elan edilən səfərbərlik hesabına könüllülərin sayı durmadan artırdı. RSFSR hökumətinə rəhbərlik edən Leninin mərkəzi hakimiyyətdən qopmuş Qafqazı yenidən işğal etməyə hərbi imkanı hələlik kifayət etmədiyindən o, öz məqsədinə siyasi-diplomatik yolla nail olmaq istəyirdi. Türkiyədən Brest müqaviləsinə əsasən Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya hücumunun dayandırılmasını tələb edən Lenin paralel olaraq 1918-ci ilin iyun ayından Almaniya ilə Bakıdan alacağı nefti bölmək haqqında öz səfiri vasitəsilə yarım rəsmi danışıqlar aparırdı. 7 iyul 1918-ci ildə Lenin Saritsında olan Stalinə göndərdiyi teleqramda bildirirdi ki, almanların neftin müqabilində Türkiyə qoşunlarının Bakıya hücumunun qarşısını almağa təminat verdikləri barədə Almaniya hökumətinin Berlindəki rus səfirinə təklifindən Şaumyanı xəbərdar etsin. Stalin isə öz növbəsində məktubunda bu informasiyanı Şaumyana çatdırmaqla bərabər, Zaqafqaziya məsələsində almanları Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın Rusiyanın daxili işi kimi rəsmi olaraq tanımağa məcbur etmək barədə də bildirirdi. Almaniya və Türkiyə danışıqlarında gerçəkləşən bu məsələ həmin ərəfədə İstanbulda diplomatik nümayəndə heyətinin başçısı kimi təmsil olunan xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə M.Ə.Rəsulzadənin iqtisadi güzəştlər haqqındakı məktubunda da öz əksini tapırdı. Bu məktub artıq Azərbaycanın özünün müstəqil subyekt kimi rəsmi və qeyri-rəsmi beynəlxalq danışıqlarda iştirakının qanuniləşdiyini təsdiq edir. “Türkiyə, Azərbaycan və Almaniyanın maraqlarının uzlaşdırılması üçün zəmin tapın. Bu zəmin Bakı nefti haqqında iqtisadi razılaşmadan ibarətdir. Burada güzəştlərə getmək olar”. (148) sözləri Türkiyə ilə 70 belə münasibətlərin emosional deyil, beynəlxalq hüquq normaları əsasında həyata keçirildiyinin ifadəsidir. 14 iyul 1918-ci ildə “Naxçıvan qəzası haqqında” 1N-li əmr verildi. Əmrdə deyilirdi: “1. Dəstəsilə birlikdə Rusiya Respublikası Mərkəzi hökumətinin tabeçiliyinə keçdiyini rəsmi olaraq bildirən daşnak quldur dəstələrinin təşkilatçısı bədnam general Andronik Uzunyan Naxçıvanı zorla Ermənistana birləşdirmək ideyasını həyata keçirməyə başladı.” 1918-ci ildə bütün keçmiş Rusiya imperiyasında yaranan kiçik dövlətlər arasında Azərbaycan bolşeviklərin at oynatdıqları bir məkan idi. Mart hadisələrini özlərinin qələbəsi sayan bolşeviklər həmin ilin yayında artıq Sovet Rusiyasının diqtəsi ilə bütün ölkəni ələ almaq niyyətini həyata keçirməyə başladılar. Qızıl Ordunun on üç minlik birinci Qafqaz korpusunun silahlı ermənilərin hesabına güclənmiş qoşununun hücumu 27 iyundan 1 iyula qədər Göyçay yaxınlığında dörd gün davam edən döyüşdə dayandırıldı. Düşməni qovaraq iyulun axırlarında siyasi böhrandan və maddi çətinlikdən dəhşətli əziyyət çəkərək Bakı şəhəri ətrafına çıxan Nuru paşanın ordusu müvəffəqiyyət qazanır. 2 avqust 1918-ci ildə Cümhuriyyətin ən gərgin günlərinin birində Hacınskilər ailəsinin yeddinci uşağı Murad dünyaya gəlir. 4 avqust 1918-ci ildə İranda yerləşən ingilis qüvvələrinin bir hissəsinin Bakının müdafiəsinə cəlb olunması əslində simvolik xarakter daşıyırdı. Çünki bu qüvvələr artıq Nuru paşanın rəhbərliyi altında birləşərək səfərbər olub Bakıya üz tutmuş türk-azəri qoşununun qarşısını almaq iqtidarında deyildilər. 7 avqust 1918-ci ildə İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı M.Ə.Rəsulzadə müharibədə Almaniya-Türkiyə blokunun məğlubiyyətinə görə siyasi vəziyyətin dəyişməsindən narahat olaraq M.H.Hacınskiyə göndərdiyi məktubda Bakının azad olunmasının sürətləndirilməsi barədə yazır: “Nəyin bahasına olursa olsun Bakı tezliklə tutulmalıdır. Əks təqdirdə biz baş vermiş fakt qarşısında çətin vəziyyətdə qalırıq. Bakıya doğru hərəkət yalnız Azərbaycanın adından olmalıdır. Onu Azərbaycan hökuməti tutmalıdır. Ayrı cür olarsa çətinliklər yarana bilər.” (149). 1 sentyabr 1918-ci ildə artıq Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyan bolşevik Rusiyasının almanlara vəd etdikləri Bakı neftinin müəyyən hissəsi müqabilində onları bu ərazilərə sahib olmaq iddiaları ilə barışmağa razı saldığından xəbər tutan M.Ə.Rəsulzadə: “Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq lazımdır” cümləsində “almaq” sözünü təkrar etməklə onun əhəmiyyətini bildirirdi. (150). Professor Cəmil Həsənovun yazdığı kimi: “Sentyabr ayının əvvəllərində yaranmış vəziyyəti təhlil edərək M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, son anlarda almanlarda yorğunluq hiss edilir, İstanbulda günbəgün ingilis meyli güclənir. Ona görə ingilislərin Bakıda olması vəziyyəti xeyli çətinləşdirirdi” (28.səh.123). Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|