Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CÜMHURİYYƏT DÖVRÜ
65 gördüklərini və müşahidə etdiklərini qələmə almışdır. Zabitlərin əsgərlərdən ayrı yaşamalarına mənfi münasibət bəsləyən müəllif kommunist düşüncəli şəxs kimi bunun səbəbini belə açıqlayır: “Cənab türk zabitləri başqa ruhda tərbiyələniblər; onlar özlərindən “aşağılara” nifrət etməli, bu cür insanlarla heç bir yaxın dostluq və qardaşlıq əlaqələrində olmamalıdırlar.” (111.səh.140). 11 may 1918-ci ildə Osmanlıların nəzarət etdiyi Batumdakı sülh danışıqlarında iştirak edən qırx beş nəfər Zaqafqaziya nümayəndəsindən M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski də daxil olmaqla yalnız altısı həlledici səsə malik idi. 13 may 1918-ci ildə müsəlman fraksiyasının iclasının qərarı ilə M.Rəsulzadə və M.Hacınski Ottoman imperiyasının Batumidəki nümayəndələri ilə danışıqlara girdikdən sonra Türkiyə ilə birləşib güclü səltənət yaratmaq kimi ilhaqçılıq ideyasının absurd olduğunu dərk edən Məhəmməd Əmin 25 may 1918-ci ildə Zaqaqfqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının iclasında hələ 26 oktyabr 1917-ci ildə “Müsavat” partiyasının ilk qurultayında irəli sürülən siyasi platforma əsasında Şah İsmayıl Xətaidən sonra iflasa uğramış tarixi dövlətçilik şansını əldə etmək üçün həlledici addım atdı. Lakin Avropa dövlətlərinin Azərbaycan xalqının qanı bahasına hasil olunan neftə göz dikmələri dövlətçiliyimizə mane olan amillərdən idi. Gərgin beynəlxalq siyasi şəraitdə Almaniyanın öz müttəfiqi Türkiyə ilə belə ikili standartlar üzrə siyasətlər aparması diplomatik aləmdə sağlam münasibətlərə kölgə salan gözlənilməz gedişlərə şərait yaradırdı. Mirzə Bala Məmmədzadənin yazdığı kimi: “Almaniya Bakı nefti haqqında bolşeviklərlə sövdələşməyə girişdi. Bakının bitməz-tükənməz nefti ilə Türküstanın pambığına göz dikən Almaniya Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın Türkiyə nüfuzuna keçməsinə mane olmaq istədi. Bu məqsədlə o, Gürcüstanı və Ermənistanı istifadə edirdi. Elə bu oyunun təsiri ilə Gürcüstan Qafqaz birliyindən çıxaraq Almaniyaya verdiyi iqtisadi imtiyazlar əvəzində Türkiyəyə qarşı torpaq bütövlüyünü qorumaq məqsədilə Almaniya himayəsinə girməyi qərara aldı. Almaniya müvəkkili general Fon Losov 25 may 1918-ci ildə Zaqafqaziya sülh heyətinin rəisi Çxenkeliyə yazdığı məktubunda “Zaqafqaziya konfederasiyasının parçalanmaq üzrə olduğunu” bildirirdi” (57.səh.88). 26 may 1918-ci ildə Seymdən çıxan gürcü deputatların respublika elan etməsindən və Türkiyə cəbhəsindəki hərbi vəziyyətdən sonra yaranan yeni siyasi müstəvi hadisələri daha da tələsdirdi. Transqafqaz Seyminin buraxılması ilə əlaqədar yaranmış böhranlı siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün Seym fraksiyaya daxil olan Azərbaycan nümayəndələrinin mayın 27-də fövqəladə iclasını keçirib yaranmış vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürməyi qərara aldı və özünü Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurası elan 66 etdi. “İttihad”dan başqa bütün partiyaların dəstəyilə M.Ə.Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçildi. 28 may 1918-ci ildə saat on doqquz onda Azərbaycan Milli Şurasında birləşmiş müsəlman nümayəndələri tərəfindən elan olunan İstiqlal Bəyannaməsi ilə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması bildirildi. Qafqaz türkləri – tatarları kimi tanınan millətin azərbaycanlı adlandırılması, coğrafi məfhum sayılan Azərbaycanın dünyada ilk müsəlman respublikasına çevrilməsi iyul ayında osmanlıların Təbriz vilayətini yenidən işğal etməsindən təşvişə düşən rəsmi İranın etirazına səbəb oldu. Məhz bu səbəbdən də milli respublika xaricə göndərilən sənədlərdə “Qafqaz Azərbaycanı” terminindən istifadə etməli oldu. CÜMHURİYYƏT DÖVRÜ 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin qurulması xalqın şərəfli dövlətçilik təməlinin qoyulmasında həlledici mərhələ yaratdı. Hadisələrin keyfiyyət sıçrayışları ilə dəyişdiyi bu tarixi məqamda Rusiyada baş verən sosialist inqilabından sonra imperiyanın dağılması işğal altında olan xalqlara müvəqqəti azadlıq verməklə onlara öz müqəddəratını həll etmək imkanı da yaratmışdı. Bu məqamdan istifadə edə bilməyib müstəqil dövlət qurmayan zəif xalqın özündən güclülərdən asılı qalması təbii idi. Məhz müsavatçılar dövlət yaratmaqla Azərbaycan ərazisini yenidən Rusiyanın ucqar əyalətində qalmaqdan və yaxud, Ermənistanla Gürcüstan arasında bölüşdürülməsindən xilas etdilər. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Milli Şura və Milli Məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti Hökumətinin Fətəli xan Xoyskinin (1875-1920) yaratdığı ilk kabinetində M.Hacınski xarici işlər naziri, M.Y.Cəfərov isə sənaye və ticarət naziri vəzifəsinə təyin olunurlar. Azərbaycan Respublikasının müvəqqəti paytaxtı olan Gəncədən və Tiflisdən bir neçə xarici dövlətlərə göndərilən rəsmi teleqramlarla hökumət öz işinə başladı. Bu zaman Batumda rəsmi danışıqlar aparmaqla məşğul olan xarici işlər naziri M.Hacınski İstanbul radiosu vasitəsilə Azərbaycanın istiqlalını əks etdirən mətnin müxtəlif dillərdə dünya ölkələrinə yayılması kimi vacib tapşırığın da öhdəsindən gəlmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin dünyaya tanıdılması və beynəlxalq əlaqələrin formalaşmasında qardaş Türkiyənin – o dövrdə Osmanlı dövlətinin informasiya və diplomatik kanallarının rolu əvəzsiz olmuşdur. 2 iyun 1918-ci ildə Nuru paşanın təlimatına əsasən “müstəqil Azərbaycan islam dövlətinin xahişinə uyğun olaraq” müsəlmanların bolşeviklərdən xilası üçün hərbi əməliyyata başlamaq nəzərdə tutulsa da, bir sıra müsavatçıları ümumi düşməndən gözləyən təhlükə qarşısında Nuru paşanın dost ölkənin siyasi işlərinə qarışmağına dözümlülük göstərə bilməməsi məsələni uzadırdı. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|