Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
77 bildirir. Əgər Denikin tezliklə dağıdılsa və Ermənistan öz səmtini elan etsə (bu elə belə də olacaq) taleyinizi təsəvvür edirsinizmi?” (111.səh.205). Məktubunun sonunda “Qoy bu sözlərim tarixi sənəd olsun.” (111.səh.206) yazan N.Nərimanov qəlbinin Azərbaycanın gələcəyi naminə döyündüyünü yazılı surətdə göstərirdi. 5 avqust 1919-cu ildə Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi, gürcü və dağlı nümayəndələrinin də iştirakı ilə birgə müzakirədə kənardan siyasi, həmçinin hərbi yardım olmadan müstəqilliyin təhlükəyə düşəcəyi yəqinləşdi. “Müzakirələrin gedişində bir sıra təkliflər irəli sürüldü. Əvvəlcə göstərildi ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Millətlər Cəmiyyətinə müraciət etsin, mandatı qəbul edən ölkə Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən qəbul edilsin. Sonra M.H.Hacınski belə bir təklif verdi ki, Azərbaycanın mandatının götürülməsi İngiltərədən xahiş edilsin. O, iclasdakı çıxışında göstərdi ki, İngiltərədən başqa bizim heç bir oriyentasiyamız yoxdur.” (28.səh.255). 6 avqust 1919-cu ildə Versal konfransında İngiltərədən başqa heç bir beynəlxalq dayağı olmayan Azərbaycan dövlət mandatını götürməyi məhz bu ölkədən xahiş etsə də, digər böyük dövlətlər məsələnin baş tutmasına mane oldular. Ölkədən çıxan ingilislər əllərində olan silah-sursatı və hərbi gəmiləri qoyub getdilər. Azərbaycanda olduqları müddətdə vaxtlarını xristian ailələrilə, yəni erməni, gürcü və ruslarla tanışlığa sərf edən ingilislər onlar üçün türk boyunduruğundan xilaskarlar kimi görünürdülər. Bu isə xristian qızlarla ingilis zabitləri arasında sonsuz sayda kəbinlərə gətirib çıxartsa da, son nəticədə onların ölkəni tərk etmələrini M.Əsəd bəy belə təsvir edir: “Zabit korpusu üçün bir yataq qatarı tutuldu ki, onun da son iki qatarı gənc zabit arvadları üçün nəzərdə tutulmuşdu. Əmrə müvafiq olaraq kişilər subay zabitlərlə ön vaqonda getməliydilər. Yola düşülən gün arvadların bütün qohum-əqrəbası perrona yığışmışdı. Göz yaşları və vida diləkləri ilə yola salınan qadınlar yataq qatarının son iki vaqonuna, ərləri isə ön vaqonlara mindilər. General vida nitqi söylədi. Fit çalındı, qatar hərəkətə gəldi. Bununla böyük şaşqınlıq da gəldi. Bütün qatar, bütün vaqonlar Avropaya üz tutdu, yalnız o iki vaqondan başqa. Bunlar relsə mıxlanıb qaldılar, çünki cənab zabitlərin gizli əmrinə əsasən onlar qatara qoşulmamışdılar. Biçarə arvadlar qaldıqları yerdən tərpənmədilər, camaat tərəfindən lağa qoyuldular, abır və hirslərindən neyləyəcəklərini bilmədilər.” (51.səh.185). İngilis ordusunun Rusiya ərazilərini, o cümlədən Qafqazı tərk etməsi rəsmiləşdirildikdən sonra sülh konfransı çərçivəsində görüşlər keçirən nümayəndələrimiz İtaliya hökumətinin bölgəyə qoşun göndərməsi məsələsinin müzakirəsinə qoşuldular. Lakin bu dövrdə bolşeviklərin güclənməsi Denikinin vəziyyətini ağırlaşdırmışdı. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin həmin dövrdə yazdığı “Xarici siyasətimiz” məqaləsinin “İngiltərə ilə dostluq” bölməsində göstərdiyi kimi: “Bu gün ingilislər 78 Qafqazdan çəkilib yerinə italyanlar da gəlsə, yenə İngiltərə dostluğundan çəkinməməliyik. Bu millət dünya siyasətində həmişə böyük rollar oynayıb və oynayacaqdır. Millətlər hüququna riayət etmədə, onların istirahətini təmin etmədə, millətləri tərəqqi yoluna gətirmədə Avropada birincilik qazanıbdır.” (16.səh.33). Göründüyü kimi, peşəkar diplomat Yusif Vəzir Çəmənzəminli hələ o zaman siyasi aləmdə ingilis amilinə yüksək qiymət verirdi. O dövrün vəziyyətini təhlil edən professor C.Həsənli də həmin amili dəstəkləyərək yazır: “İtaliyanın Azərbaycana güclü iqtisadi marağı var idi. Lakin o, mandatlığa götürmək istədiyi əraziləri xarici təcavüzdən qorumaq imkanına malik deyildi. Gələcəkdə Rusiya və Türkiyə ilə qarşılaşmaq qorxusu İtaliyanı belə bir addımdan çəkindirdi. Azərbaycan Respublikası üçün İtaliya mandatlığı sərfəli deyildi. Avropalı müttəfiqləri Qafqazda marağı olan ABŞ-ın burada mövqe tutması ilə barışa bilməzdi. Bu dövrdə Böyük Britaniya yeganə ölkə idi ki, Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan mandatını götürməyə hər cür imkanı var idi. Böyük Britaniyanın regiondakı güclü hərbi qüvvələri xarici təcavüzdən müdafiə olunmaqda, onun qüdrətli iqtisadi potensialı, bütün dünyadakı siyasi nüfuzu Azərbaycanın tərəqqisində və taleyində əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi.” (28.səh.284). 1919-cu ilin yayında ərazisinin bir qismi işğal altında olan Türkiyənin digər hissəsi Müttəfiqlərə arxalanan Sultan VI Mehmedlə başda Mustafa Kamal olmaqla gənc türklərin müqavimət hərəkatı arasında sanki bölünmüşdü. Vəziyyətin gərginliyi nəticəsində Mudros sülh sazişindən sonra hərbi kadr hazırlığı ilə məşğul olan müəllim heyəti istisna olmaqla Osmanlı qoşunları Azərbaycandan çıxmalı oldu. Mustafa Kamalın Müttəfiqlərə qarşı apardığı müharibənin uğurları isə Azərbaycanda da rəğbətlə qarşılanırdı. 1919-cu ilin əvvəlində ingilislər Batumu tutaraq Dağıstanda Denikinə qarşı vuruşan qüvvələrə qoşulmuşdular. Dağlılar Respublikasının süqutundan sonra öz məğlub ordusu ilə Bakıya qayıdan Nuru paşa isə sentyabr ayında burada yarı rəsmi nümayəndəlik quraraq artıq kamalçılar hərəkatının Bakının da maliyyə yardımı ilə təmin olunmasına çalışırdı. Lakin Azərbaycan hökumətini real şəkildə dəstəkləyən ingilislərin Kamalçılar hərəkatına və Sovet Rusiyasına mənfi münasibəti nəticəsində populyar olan Nuru paşadan vaz keçilib Fuad Sabitin vasitəçiliyi hesabına Bakı hümmətçilərinin köməkliyi sayəsində gizli bolşevik təşkilatıyla əlaqələr yaradıldı. 11 sentyabr 1919-cu ildə Nərimanov özünün Şimali Qafqazın və Dağıstanın imamı elan etmiş Şeyx Hacı Nəcməddin Qotsinskiyə göndərdiyi məktubunda onun “türklərin gəlişini gözləyirik, sonra hamımız bir nəfər kimi çara qarşı qalxacağıq” sözlərini xatırladaraq yazırdı: “O zaman mən sizə kobud və tünd ləzgilərin dini rəhbəri kimi baxırdım. Panislamizm ideyası sizi idarə edirdi və çara qarşı çıxıb Türkiyə ilə birləşmək istəyiniz mənə aydın idi. Lakin belə oldu ki, siz deyil, məhz Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|