Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 istiqlal mücadiləsi xatirələri” kitabındakı Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutunun səbəbləri bölməsində oxuyuruq: “Hökumətimizin daxilində çox məşum rol oynamış Məhəmməd Həsən Hacınski gizli olaraq Moskva agentləriylə sözləşmiş, hökumətimizin və xalqımızın əleyhinə çalışmışdır. Moskvanın göstərişi ilə hərəkət etmişdir. Əsl xəyanətkar olan bu bədbəxt xainin hərəkəti pula tamahı olmayıb alçaqlığından irəli gəlmişdir.” (83.səh.100). Əks kəşfiyyat idarəsinin rəisi kimi ciddi bir vəzifə tutmuş şəxs tərəfindən, istiqlal tariximizdə müstəsna rol oynamış Məhəmməd Həsən Hacınskiyə qarşı irəli sürülən bu ağır ittihamın əsas səbəbi yalnız Nağı bəyin informasiyasızlığı olmuşdur. Onun kitabında hörmətlə adı çəkilən, “Qafqaz general-qubernatorunun icazəsi ilə Bakıda qəzet çıxaran, xalqın xüsusi ilə də, ziyalıların sevgisini qazanmış və milli Azərbaycan işləri ilə məşğul olan Ağaoğlu Əhməd bəy Ağayev”in Gəncəyə gəlişi, məscidə toplaşan xalq qarşısında çıxışı təfərrüatı ilə xatırlanır. “Türklərlə ermənilər arasında baş verən qırğından mütəəssir olan Əhməd bəyin: “Nə müsəlmanlıq, nə də insanlıq bu vəhşi hərəkətlə razı olmaz. Bu hadisə niyə baş verdi, nə üçün oldu, səbəbkarı kimdir deyə tədqiqat və münaqişəyə başlasaq, heç bir nəticə əldə etməyəcəyik. Türklər və ermənilər olub keçənləri unutmalıdırlar. Bilməlidirlər ki, yer üzündə Allahın yaratdığı yırtıcı heyvan varsa başqa heyvanları parçalayarlar, ancaq həmcinslərinə əsla toxunmazlar. Çox acıdır ki, vəhşi heyvanların etmədiklərini insanlar edirlər, bir-birlərinə atılırlar. Unutmamalıyıq ki, rus idarəsindən əsrlərcə əvvəl Qafqazda türklərlə ermənilər dost və yaxşı qonşu olaraq yaşamışlar. Tarixdə bu xoşagəlməz hadisəyə bənzər heç bir hadisə baş verməmişdir.” (82.səh.19) sözləri görkəmli ziyalımızın humanist dünyagörüşünü nümayiş etdirir. Cümhuriyyət dövrü demokratiyasının yaratdığı informasiya şəffaflığı, milli romantizm cərəyanının nəzəri əsasını qoymuş ədəbiyyatşünas, filosof Əhməd bəy Ağaoğlunun digər xidmətlərini də təsdiq edir. Nağı bəyin xatirələrindəki “Difai firqəsinin doğum səbəbləri” bölməsində hələ 1905-ci ildə Ə.Ağaoğlunun milli qırğına qarşı yaratdığı “Difai” təşkilatının gördüyü işlərdən ətratlı söhbət açılsa da, müəllifin onun rəhbərləri barədə müfəssəl məlumatı olmadığı üzə çıxır. Əslində həmin dövrdə ölkəyə soxulmuş bolşeviklərin öz hakimiyyətlərini bərqərar etməsinə mane olan amillərdən biri cəza mexanizmini həyata keçirən “ÇK” adlanan fövqəladə komissiyanın tam gücü ilə işləyə bilməməsi, Moskva ilə müntəzəm əlaqənin olmaması və nəhayət, yerli kommunistlərin çaşqınlığıyla bağlı idi. Belə bir vəziyyətdə zorakı bolşevik hakimiyyətindən azad olmaq imkanı olduğundan ölkənin bütün iri yaşayış məntəqələrində üsyanlar tüğyan edirdi. Yalnız Bakı, Gəncə və Qarabağdakı ayrı-ayrı erməni qruplaşmaları yeni iqtidar sahibləri ilə canla-başla əməkdaşlıq edərək torpaq iddialarıyla bağlı mənfur niyyətlərini həyata keçirmək üçün əlverişli məqam gözləyirdilər. Əyalətlə əlaqəsi 90 kəsilmiş Bakıda tezliklə aclıq hökm sürməyə başladı. Cır-cındır içində olan Qızıl Ordu əsgərləri tərəfindən silinib süpürülmüş dükan-bazarlar boş qaldığından cüzi miqdarda belə qida məhsulu almaq mümkünsüz olmuşdu. Bir tərəfdən işğalçı əsgərlərin qurduğu postlar şəhərə ərzaq məhsullarının gətirilməsinə mane olur, digər tərəfdən isə kənd əhalisi naməlum vəziyyətə düşmüş şəhərə məhsul gətirməkdən imtina edirdi. Əhali arasında kütləvi repressiyalar baş alıb gedirdi. Məhəmməd Əsəd bəy “Qaçqınlıq” sənədli hekayəsinin “Çevriliş” bölməsində yazır: “Əsirləri xırda gəmilərdə açıq dənizdə aparırdılar ki, burada da qayalı xırda Nargin adasına rəsmi “ÇK” yerləşdirilmişdi. Həqiqətdə isə əsirləri adaya çatmamış gəmidə güllələyirdilər və boğazlarına yük bağlayıb göyərtədən qırağa atırdılar. Nə yaxınlarının, nə də bir başqasının onların taleyindən xəbər tutmağa ixtiyarı yox idi. Hətta Azərbaycan Sovet hökumətinin də, çox vaxt tutulanlardan kimin başının əkildiyindən xəbəri olmurdu. Minlərlə insan bu yolla həyatlarını kayb etdilər. Özünün planlı qəddarlığında və dövlətüst gücündə “ÇK”-nın əməlləri mənə müqəddəs inkvizisiya haqqında oxuduqlarımı xatırladırdı. İnsanlar izsiz-tozsuz yoxa çıxırdılar, hətta ən yaxın qohumları da, onların taleyindən soraq tutmağa cürət etmirdi. Amma kim buna çalışırdısa, ona dustaqla Nargində görüş vəd edilirdi; onu gəmiyə mindirirdilər və o, ömürlük itkin düşürdü, yəni adaya çatar-çatmaz göyərtədən qırağa atılırdı.” (51.səh.189). “ÇK”-nın gecə-gündüz fəaliyyət göstərdiyi bir dövrdə Rusiyada, eləcə də əyalətlərdə dəhşətli aclıq və ehtiyac hissi hakim kəsilmişdi. Minlərlə insan həbs edilərək güllələnirdi. Stalin haqqında yazdığı kitabında Məhəmməd Əsəd bəy qeyd edir: “Həmin dövrdə “İzvestiya” qəzetində Lenin qısa qeydlə çıxış edir: “Hər gün mənə və həyat yoldaşıma əfv haqqında kütləvi xahişlər gəlir. Bunların hamısı faydasızdır.” (108.səh.280). “ÇK”-nın amansız siyasəti nəticəsində aclıqdan müxtəlif tullantılar, hətta insan cəsədlərilə qidalanan yüzlərlə ailə Türküstan və Sibirə üz tutur. Şura hökumətinə qarşı Azərbaycanın bütün əyalətlərində meydana çıxan müqavimət hərəkatı sistemli olmadığından səmərəli nəticə vermirdi. May ayında bütöv Qarabağı bürüyən üsyanlar Nuru paşanın qayıdışı ilə daha da güclənmişdi. Tədqiqatçı Xaləddin İbrahimlinin göstərdiyi kimi: “İyunun 3-dən 4-ə keçən gecə Nuru paşa öz hərbi birlikləri ilə Şuşaya girərək inqilabi komitənin üzvlərini və fəal kommunistləri həbsə alıb özünü “Qarabağın hakimi” elan etmişdi.” (37.səh.44). Görünməmiş amansızlıqla yaşayış məntəqələrini təyyarələrdən də bombalayan Qırmızı Ordu 10-14 iyunda Bərdəni, Tərtəri və Ağdamı yenidən ələ keçirdi. 15 iyun 1920-ci ildə XI ordu Şuşanı tutduqdan sonra min iki yüz əsgərlə İrana keçən Nuru paşanın dəstəsinin sonrakı taleyi barədə tədqiqatçı Xaləddin İbrahimli yazır: “İrana keçən əsgərlər heç kimdən və heç yerdən kömək Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|