83
dəstəkləməsi ölkə daxilində Şura hökuməti sayəsində daha müstəqil dövlət
qurulacağı xülyasını yaratmaqla kommunist təcavüzünü yaxınlaşdırırdı.
1920-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın və onun qərb müttəfiqlərinin marağına
qarşı çıxaraq Sevr müqaviləsini rədd edib daşnak qüvvələrini yerində oturdan
Türkiyənin Ermənistanı Aleksandropol sazişi imzalamağa məcbur etməsi, bu iki
dövlətin sərhəd münasibətlərinin tənzimləməsinə şərait yaratdı.
15 mart 1920-ci ildə Rusiyadakı vətəndaş müharibəsi zamanı, mart ayında
bolşeviklərin denikinçiləri məğlub etməsi Azərbaycan Cümhuriyyətini bir
təcavüzdən xilas edib yenisi ilə baş-başa qoydu.
19 mart 1920-ci ildə bolşeviklərin təhriki ilə baş qaldıran erməni daşnak
millətçiləri iki azərbaycanlı əsgəri qətlə yetirməklə Qarabağ problemini yenidən
qabardaraq Azərbaycanın müstəqilliyinə növbəti bir təhlükə yaratdılar.
22 mart 1922-ci ildə gecə yarı iri dəstələrlə erməni çeteləri Şuşa, Xankəndi,
Əsgəran, Xocalı və Tərtər üzərinə hücuma keçdilər. Milli ordu təcavüzünün
qarşısını almaq məqsədilə baş qərargah rəisi general-mayor H.Səlimovun
rəhbərliyi altında olan bütün qüvvələrini bu istiqamətə səfərbər etdi. 26 martda
Ağdamda yerləşən qərargahın gizli iclasında ermənilərin əsas iqamətgahı yerləşən
Əsgəran istiqamətində kəşfiyyat aparılması qət edildikdən üç gün sonra geniş
miqyaslı hücum başlandı. Qarqar çayının hər iki tərəfindən, Şelli və Xıdırlıdan
başlanan döyüşdə orduya parlament mühafizəsi dəstəsi ilə yanaşı, yerli könüllülər
də qoşuldu.
3 aprel 1920-ci ildə Zaqatala, Şirvan piyada və Tərtər süvari alaylarının da
ruh yüksəkliyi ilə döyüşə girməsi cəmi üç gün ərzində qələbəni təmin edərək
Qarabağı düşməndən təmizlədi. Aprelin sonunda sərhədlərimizdə pusquda durmuş
XI Qızıl Ordu ilə əlaqələr quran Ermənistan hökumətinin və Qarabağ İnqilab
Komitəsinin təşkil etdiyi yeni ixtişaşlar Azərbaycanın işğal olunması işində müdhiş
rol oynadı. Qarabağı erməni-daşnak təhlükəsindən xilas etmək üçün vuruşan milli
ordunun şimaldan gələn təcavüzün qarşısını almaq imkanı olmadı.
Qızıl Ordu Dağıstanı işğal etdikdən sonra iflic vəziyyətinə düşən
Yusifbəyov
kabinetinin
fəaliyyətsizliyi,
partiyalararası konfransda rus
oriyentasiyasına keçmək tələbini irəli sürən, bununla da yeni hakimiyyət təşkil
etmək hüququ qazanan Hacınskinin yarımməxfi danışıqlarda silahlı müdaxiləyə və
daxili qiyama hazır olan bolşevikləri koalisiyalı hökumətdə iştirak etməyə
çağırması müsavatçıların dövlət strategiyasının tərkib hissəsi idi. Parlamentdə
Hacınskiyə Xoyskinin və digərlərinin müqaviməti isə bəlkə də bu prosesə
gerçəklik çalarları vermək məqsədi daşıyırdı.
Şübhəsiz ki, növbəti məqamlarda kabinet yaratmağı ləngitməklə dövləti
hökumətsiz qoyaraq əhalini ümidsizliyə düçar edən baş nazir Hacınskinin 22 aprel
84
1920-ci ildə parlamentdə hakimiyyət təşkil edə bilmədiyini elan etməsi hadisələri
yeni məcraya yönəldir.
Tədqiqatçı M.Süleymanov yazır ki: “1920-ci il aprelin 27-də bolşevik
qüvvələrinin Azərbaycan sərhədlərini pozması xəbəri alınan kimi hərbi nazir
S.Mehmandarov 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor Ə.Şıxlinskiyə
teleqram göndərib şimal sərhəddinin müdafiəsinə hərbi qüvvə ayırması barədə əmr
verdi: “Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum etdilər. Onlar dayanmadan
irəliləyirlər. Xudatı ələ keçiriblər. Çıxılmaz vəziyyətdəyik. Günü bu gün
Qızılburuna Qazaxdan bir tabor və Gəncədən bir tabor göndərməyinizi əmr edirəm.
Hər bir taborda ən azı 500 süngü və pulemyot olmalıdır. Yük qatarını artıq
göndərmişik. Həmin hissələrin gəlməsi vaxtını teleqrafla bildirin. Biz taborları
sabah gözləyirik.” S.Mehmandarov bu əmrilə şimalın müdafiəsi üçün köməyi
Qarabağdan deyil, Gəncə və Qazaxdan göndərməyi tələb edirdi. Vəziyyətin
reallıqla qiymətləndirilməsi göstərir ki, Qarabağda olan qüvvələrin şimala
gətirilməsilə çox böyük zərbə qüvvəsinə malik olan XI Ordunun qarşısını almaq
elə də asan olmazdı.” (80.səh.355).
27 aprel 1920-ci ildə Stalin Leninə göndərdiyi məktubda “Bakının zəbt
edilməsi faktını Azərbaycanın müstəqilliyi kimi təqdim etmək” məsləhətini
vermişdi. 2 mayda Q.K.Orconikidze ilə S.M.Kirovun V.İ.Leninə göndərdikləri
teleqramda isə Azərbaycana ünvanlanmış təbrikdə ümumi şəkildə “müstəqilliyin”
tanınmasına işarə edilməsini və Qafqazın idarəçiliyi üçün özlərinə təcili olaraq
radio vasitəsilə Xalq Komissarları Soveti səlahiyyəti almaqla yanaşı, Nərimanovu
neytrallaşdırmağı da məsləhət görürdülər. Elə həmin gündə N.Nərimanov
Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi İnqilabi Komitəsinin sədri seçilir.
Moskvadan Nəriman Nərimanovun Azərbaycan hökumət başçılarına “haqq-
hesab çəkmək zamanı yaxınlaşır” xəbərdarlığı, hakimiyyət böhranını daha da
kəskinləşdirmişdi.
“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin 27 aprel 1920-ci il tarixli
145 saylı sonuncu iclasında gözlənilmədən iki nəfər silahlı ilə salona daxil olan
çərkəzi geyimli, tapancalı, xəncərli Həmid Sultanovun gətirdiyi “Azərbaycan
İnqilab Komitəsi parlamanı buraxıb Müsavat hökumətinin dərhal inqilabi komitəyə
təslim olmasını tələb edir” yazılı ultimatumu çaşqınlıq yaradır.
M.Ə.Rəsulzadənin: “Cənablar! Çıxardığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər
çıxarmayaq. Ölkə Parlamentinin qapısını açıq qoyaq ki, hər kəs nə cür təhlükəli
vəziyyət içində olduğumuzu, nə cür qərar qəbul edəcəyimizi bilsin. Ona görə də
təklif edirəm ki, məclisimizin qapılarını millət üzünə bağlamayaq və millətdən
bixəbər qərar qəbul etməyək” (11.səh.972) sözləri vəziyyətin nə qədər gərgin
olması barədə təsəvvür yaradır. Səs çoxluğu ilə iclasın açıq keçirilməsi qərara
alındıqdan sonra digər partiyalarla müzakirə aparan komissiyanın sədri kimi
Dostları ilə paylaş: |