77
bildirir. Əgər Denikin tezliklə dağıdılsa və Ermənistan öz səmtini elan etsə (bu elə
belə də olacaq) taleyinizi təsəvvür edirsinizmi?” (111.səh.205). Məktubunun
sonunda “Qoy bu sözlərim tarixi sənəd olsun.” (111.səh.206) yazan N.Nərimanov
qəlbinin Azərbaycanın gələcəyi naminə döyündüyünü yazılı surətdə göstərirdi.
5 avqust 1919-cu ildə Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi, gürcü və dağlı
nümayəndələrinin də iştirakı ilə birgə müzakirədə kənardan siyasi, həmçinin hərbi
yardım olmadan müstəqilliyin təhlükəyə düşəcəyi yəqinləşdi. “Müzakirələrin
gedişində bir sıra təkliflər irəli sürüldü. Əvvəlcə göstərildi ki, Azərbaycan və
Gürcüstan nümayəndələri Millətlər Cəmiyyətinə müraciət etsin, mandatı qəbul
edən ölkə Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən qəbul edilsin. Sonra M.H.Hacınski belə
bir təklif verdi ki, Azərbaycanın mandatının götürülməsi İngiltərədən xahiş edilsin.
O, iclasdakı çıxışında göstərdi ki, İngiltərədən başqa bizim heç bir oriyentasiyamız
yoxdur.” (28.səh.255).
6 avqust 1919-cu ildə Versal konfransında İngiltərədən başqa heç bir
beynəlxalq dayağı olmayan Azərbaycan dövlət mandatını götürməyi məhz bu
ölkədən xahiş etsə də, digər böyük dövlətlər məsələnin baş tutmasına mane oldular.
Ölkədən çıxan ingilislər əllərində olan silah-sursatı və hərbi gəmiləri qoyub
getdilər. Azərbaycanda olduqları müddətdə vaxtlarını xristian ailələrilə, yəni
erməni, gürcü və ruslarla tanışlığa sərf edən ingilislər onlar üçün türk
boyunduruğundan xilaskarlar kimi görünürdülər. Bu isə xristian qızlarla ingilis
zabitləri arasında sonsuz sayda kəbinlərə gətirib çıxartsa da, son nəticədə onların
ölkəni tərk etmələrini M.Əsəd bəy belə təsvir edir: “Zabit korpusu üçün bir yataq
qatarı tutuldu ki, onun da son iki qatarı gənc zabit arvadları üçün nəzərdə
tutulmuşdu. Əmrə müvafiq olaraq kişilər subay zabitlərlə ön vaqonda getməliydilər.
Yola düşülən gün arvadların bütün qohum-əqrəbası perrona yığışmışdı. Göz yaşları
və vida diləkləri ilə yola salınan qadınlar yataq qatarının son iki vaqonuna, ərləri
isə ön vaqonlara mindilər. General vida nitqi söylədi. Fit çalındı, qatar hərəkətə
gəldi. Bununla böyük şaşqınlıq da gəldi. Bütün qatar, bütün vaqonlar Avropaya üz
tutdu, yalnız o iki vaqondan başqa. Bunlar relsə mıxlanıb qaldılar, çünki cənab
zabitlərin gizli əmrinə əsasən onlar qatara qoşulmamışdılar. Biçarə arvadlar
qaldıqları yerdən tərpənmədilər, camaat tərəfindən lağa qoyuldular, abır və
hirslərindən neyləyəcəklərini bilmədilər.” (51.səh.185).
İngilis ordusunun Rusiya ərazilərini, o cümlədən Qafqazı tərk etməsi
rəsmiləşdirildikdən
sonra sülh konfransı çərçivəsində görüşlər keçirən
nümayəndələrimiz İtaliya hökumətinin bölgəyə qoşun göndərməsi məsələsinin
müzakirəsinə qoşuldular. Lakin bu dövrdə bolşeviklərin güclənməsi Denikinin
vəziyyətini ağırlaşdırmışdı.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin həmin dövrdə yazdığı “Xarici siyasətimiz”
məqaləsinin “İngiltərə ilə dostluq” bölməsində göstərdiyi kimi: “Bu gün ingilislər
78
Qafqazdan çəkilib yerinə italyanlar da gəlsə, yenə İngiltərə dostluğundan
çəkinməməliyik. Bu millət dünya siyasətində həmişə böyük rollar oynayıb və
oynayacaqdır. Millətlər hüququna riayət etmədə, onların istirahətini təmin etmədə,
millətləri tərəqqi yoluna gətirmədə Avropada birincilik qazanıbdır.” (16.səh.33).
Göründüyü kimi, peşəkar diplomat Yusif Vəzir Çəmənzəminli hələ o zaman siyasi
aləmdə ingilis amilinə yüksək qiymət verirdi. O dövrün vəziyyətini təhlil edən
professor C.Həsənli də həmin amili dəstəkləyərək yazır: “İtaliyanın Azərbaycana
güclü iqtisadi marağı var idi. Lakin o, mandatlığa götürmək istədiyi əraziləri xarici
təcavüzdən qorumaq imkanına malik deyildi. Gələcəkdə Rusiya və Türkiyə ilə
qarşılaşmaq qorxusu İtaliyanı belə bir addımdan çəkindirdi. Azərbaycan
Respublikası üçün İtaliya mandatlığı sərfəli deyildi. Avropalı müttəfiqləri
Qafqazda marağı olan ABŞ-ın burada mövqe tutması ilə barışa bilməzdi. Bu
dövrdə Böyük Britaniya yeganə ölkə idi ki, Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan
mandatını götürməyə hər cür imkanı var idi. Böyük Britaniyanın regiondakı güclü
hərbi qüvvələri xarici təcavüzdən müdafiə olunmaqda, onun qüdrətli iqtisadi
potensialı, bütün dünyadakı siyasi nüfuzu Azərbaycanın tərəqqisində və taleyində
əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi.” (28.səh.284).
1919-cu ilin yayında ərazisinin bir qismi işğal altında olan Türkiyənin digər
hissəsi Müttəfiqlərə arxalanan Sultan VI Mehmedlə başda Mustafa Kamal olmaqla
gənc türklərin müqavimət hərəkatı arasında sanki bölünmüşdü. Vəziyyətin
gərginliyi nəticəsində Mudros sülh sazişindən sonra hərbi kadr hazırlığı ilə məşğul
olan müəllim heyəti istisna olmaqla Osmanlı qoşunları Azərbaycandan çıxmalı
oldu. Mustafa Kamalın Müttəfiqlərə qarşı apardığı müharibənin uğurları isə
Azərbaycanda da rəğbətlə qarşılanırdı.
1919-cu ilin əvvəlində ingilislər Batumu tutaraq Dağıstanda Denikinə qarşı
vuruşan qüvvələrə qoşulmuşdular. Dağlılar Respublikasının süqutundan sonra öz
məğlub ordusu ilə Bakıya qayıdan Nuru paşa isə sentyabr ayında burada yarı rəsmi
nümayəndəlik quraraq artıq kamalçılar hərəkatının Bakının da maliyyə yardımı ilə
təmin olunmasına çalışırdı. Lakin Azərbaycan hökumətini real şəkildə dəstəkləyən
ingilislərin Kamalçılar hərəkatına və Sovet Rusiyasına mənfi münasibəti
nəticəsində populyar olan Nuru paşadan vaz keçilib Fuad Sabitin vasitəçiliyi
hesabına Bakı hümmətçilərinin köməkliyi sayəsində gizli bolşevik təşkilatıyla
əlaqələr yaradıldı.
11 sentyabr 1919-cu ildə Nərimanov özünün Şimali Qafqazın və Dağıstanın
imamı elan etmiş Şeyx Hacı Nəcməddin Qotsinskiyə göndərdiyi məktubunda onun
“türklərin gəlişini gözləyirik, sonra hamımız bir nəfər kimi çara qarşı qalxacağıq”
sözlərini xatırladaraq yazırdı: “O zaman mən sizə kobud və tünd ləzgilərin dini
rəhbəri kimi baxırdım. Panislamizm ideyası sizi idarə edirdi və çara qarşı çıxıb
Türkiyə ilə birləşmək istəyiniz mənə aydın idi. Lakin belə oldu ki, siz deyil, məhz
Dostları ilə paylaş: |