69
Nuru paşa ilə görüşüb anlaşmaq istəsə də, paşa özünün ancaq əsgər olduğunu,
siyasətdən baş çıxarmadığını, bu barədə “siyasi müşaviri” Əhməd bəy Ağaoğlu ilə
danışmaq lazım gəldiyini söylədiyi üçün heyət onunla görüşmüşdür. Əhməd bəyin
fikri isə belə aşkar olmuşdur: xalq sizi istəmir(?). Komandanlıq da sizin işinizə
qarışmaq istəmir. Öz qüvvənizə güvənirsinizsə, məclisinizi açın, hökumətinizi
qurun, xalq sizə qarşı üsyan etsə, türk əsgəri qarışmaz, çünki əsgər buraya
qardaşlarını düşməndən qurtarmaq üçün gəlib, əhaliyə güllə atmaq üçün yox.
Müvəkkillər Əhməd bəydən soruşmuşlar ki, komandanlıq hansı şərtlərlə
Azərbaycan hökumətinə yardım edə bilər? Cavab almışlar: Milli Şura özünü ləğv
etsin.” (57.səh.99). Lakin xarici işlər naziri M.Hacınskinin söylədiyi kimi
hakimiyyətdə kimlərin olmasından asılı olmayaraq əslində rəsmi Türkiyənin hər
zaman Azərbaycanın mənafeyini qoruması tarixi həqiqətdir. İstisna halları isə
yalnız onun siyasi vəziyyətinin olduqca gərgin olduğu məqamlara aiddir.
19 iyun 1918-ci ildə bolşevik qoşunları ilə vuruşan Qafqaz İslam ordusunun
tərkibinə daxil olmuş altı yüz nəfər yerli könüllülərə Zəyəm və Dəllərdən iki yüzə
yaxın kömək gəldi. 23 iyunda hökumətin ölkədə yaratdığı hərbi vəziyyətə əsasən
elan edilən səfərbərlik hesabına könüllülərin sayı durmadan artırdı.
RSFSR hökumətinə rəhbərlik edən Leninin mərkəzi hakimiyyətdən qopmuş
Qafqazı yenidən işğal etməyə hərbi imkanı hələlik kifayət etmədiyindən o, öz
məqsədinə siyasi-diplomatik yolla nail olmaq istəyirdi. Türkiyədən Brest
müqaviləsinə
əsasən
Qafqaz
İslam
Ordusunun
Bakıya
hücumunun
dayandırılmasını tələb edən Lenin paralel olaraq 1918-ci ilin iyun ayından
Almaniya ilə Bakıdan alacağı nefti bölmək haqqında öz səfiri vasitəsilə yarım
rəsmi danışıqlar aparırdı.
7 iyul 1918-ci ildə Lenin Saritsında olan Stalinə göndərdiyi teleqramda
bildirirdi ki, almanların neftin müqabilində Türkiyə qoşunlarının Bakıya
hücumunun qarşısını almağa təminat verdikləri barədə Almaniya hökumətinin
Berlindəki rus səfirinə təklifindən Şaumyanı xəbərdar etsin. Stalin isə öz
növbəsində məktubunda bu informasiyanı Şaumyana çatdırmaqla bərabər,
Zaqafqaziya məsələsində almanları Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın
Rusiyanın daxili işi kimi rəsmi olaraq tanımağa məcbur etmək barədə də bildirirdi.
Almaniya və Türkiyə danışıqlarında gerçəkləşən bu məsələ həmin ərəfədə
İstanbulda diplomatik nümayəndə heyətinin başçısı kimi təmsil olunan xarici işlər
naziri M.H.Hacınskiyə M.Ə.Rəsulzadənin iqtisadi güzəştlər haqqındakı
məktubunda da öz əksini tapırdı. Bu məktub artıq Azərbaycanın özünün müstəqil
subyekt kimi rəsmi və qeyri-rəsmi beynəlxalq danışıqlarda iştirakının
qanuniləşdiyini təsdiq edir. “Türkiyə, Azərbaycan və Almaniyanın maraqlarının
uzlaşdırılması üçün zəmin tapın. Bu zəmin Bakı nefti haqqında iqtisadi
razılaşmadan ibarətdir. Burada güzəştlərə getmək olar”. (148) sözləri Türkiyə ilə
70
belə münasibətlərin emosional deyil, beynəlxalq hüquq normaları əsasında həyata
keçirildiyinin ifadəsidir.
14 iyul 1918-ci ildə “Naxçıvan qəzası haqqında” 1N-li əmr verildi. Əmrdə
deyilirdi: “1. Dəstəsilə birlikdə Rusiya Respublikası Mərkəzi hökumətinin
tabeçiliyinə keçdiyini rəsmi olaraq bildirən daşnak quldur dəstələrinin təşkilatçısı
bədnam general Andronik Uzunyan Naxçıvanı zorla Ermənistana birləşdirmək
ideyasını həyata keçirməyə başladı.”
1918-ci ildə bütün keçmiş Rusiya imperiyasında yaranan kiçik dövlətlər
arasında Azərbaycan bolşeviklərin at oynatdıqları bir məkan idi. Mart hadisələrini
özlərinin qələbəsi sayan bolşeviklər həmin ilin yayında artıq Sovet Rusiyasının
diqtəsi ilə bütün ölkəni ələ almaq niyyətini həyata keçirməyə başladılar.
Qızıl Ordunun on üç minlik birinci Qafqaz korpusunun silahlı ermənilərin
hesabına güclənmiş qoşununun hücumu 27 iyundan 1 iyula qədər Göyçay
yaxınlığında dörd gün davam edən döyüşdə dayandırıldı. Düşməni qovaraq iyulun
axırlarında siyasi böhrandan və maddi çətinlikdən dəhşətli əziyyət çəkərək Bakı
şəhəri ətrafına çıxan Nuru paşanın ordusu müvəffəqiyyət qazanır.
2 avqust 1918-ci ildə Cümhuriyyətin ən gərgin günlərinin birində
Hacınskilər ailəsinin yeddinci uşağı Murad dünyaya gəlir.
4 avqust 1918-ci ildə İranda yerləşən ingilis qüvvələrinin bir hissəsinin
Bakının müdafiəsinə cəlb olunması əslində simvolik xarakter daşıyırdı. Çünki bu
qüvvələr artıq Nuru paşanın rəhbərliyi altında birləşərək səfərbər olub Bakıya üz
tutmuş türk-azəri qoşununun qarşısını almaq iqtidarında deyildilər.
7 avqust 1918-ci ildə İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı
M.Ə.Rəsulzadə müharibədə Almaniya-Türkiyə blokunun məğlubiyyətinə görə
siyasi vəziyyətin dəyişməsindən narahat olaraq M.H.Hacınskiyə göndərdiyi
məktubda Bakının azad olunmasının sürətləndirilməsi barədə yazır: “Nəyin
bahasına olursa olsun Bakı tezliklə tutulmalıdır. Əks təqdirdə biz baş vermiş fakt
qarşısında çətin vəziyyətdə qalırıq. Bakıya doğru hərəkət yalnız Azərbaycanın
adından olmalıdır. Onu Azərbaycan hökuməti tutmalıdır. Ayrı cür olarsa çətinliklər
yarana bilər.” (149).
1 sentyabr 1918-ci ildə artıq Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyan bolşevik
Rusiyasının almanlara vəd etdikləri Bakı neftinin müəyyən hissəsi müqabilində
onları bu ərazilərə sahib olmaq iddiaları ilə barışmağa razı saldığından xəbər tutan
M.Ə.Rəsulzadə: “Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq lazımdır” cümləsində
“almaq” sözünü təkrar etməklə onun əhəmiyyətini bildirirdi. (150).
Professor Cəmil Həsənovun yazdığı kimi: “Sentyabr ayının əvvəllərində
yaranmış vəziyyəti təhlil edərək M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, son anlarda
almanlarda yorğunluq hiss edilir, İstanbulda günbəgün ingilis meyli güclənir. Ona
görə ingilislərin Bakıda olması vəziyyəti xeyli çətinləşdirirdi” (28.səh.123).
Dostları ilə paylaş: |